روز جهانی سلامت جنسی؛ سلامت جنسی، عدالت و حقوق بشر

در سال‌های اخیر از جمله موضوعات مهم و مطرح در عرصه جامعه بین‌المللی «سلامت جنسی» بوده، که مورد توجه برخی نهادهای بین‌المللی خصوصاً نهادهای حقوق بشری ملل متحد قرار گرفته است. بر همین اساس رویه‌ای جدید، اما به لحاظ کمی قابل توجه در حال شکل‌گیری است. با این حال، به نظر می‌رسد در زمینه حقوق و سلامت جنسی اقدامات جمعی و رسانه‌ای بخش غیردولتی در جامعه بین‌المللی قدری پیشگام بوده است؛ چنان‌چه علی‌رغم عدم اعلام روزی با عنوان «روز جهانی سلامت جنسی» در تقویم رسمی ملل متحد، روز ۴ سپتامبر از سال ۲۰۱۰ توسط انجمن جهانی سلامت جنسی به همبن عنوان نام‌گذاری و در سطح وسیع دعوت به انجام فعالیت‌های شده و البته بنا به تصریح انجمن، چشم‌انداز آینده این نهاد گنجاندن «روز جهانی سلامت جنسی» در تقویم سازمان ملل متحد است.

پیشینه روز جهانی سلامت جنسی
در سال ۲۰۱۰، انجمن جهانی سلامت جنسی همه اعضای خود و نهادهای غیردولتی را فراخواند تا هر سال روز ۴ سپتامبر را به عنوان روز جهانی سلامت جنسی لحاظ و برای ارتقای آگاهی اجتماعی در مورد سلامت جنسی تلاش کنند. اولین سال جهانی سلامت جنسی با موضوع «اجازه بده درباره‌اش صحبت کنیم» (۱) با هدف شکستن ترس و تابو در مورد امور جنسی برگزار شد.

در سال ۲۰۱۱، بر موضوع «سلامت جنسی جوانان: حقوق و مسئولیت‌های تقسیم‌شده» تمرکز شد. این موضوع با توجه به آغاز فعالیت‌های انجمن جهانی سلامت جنسی در حوزه جوانان انجام گرفت.

در سال ۲۰۱۲، محور اصلی، اقلیت‌ها و تنوع و موضوع «در جهانی متنوع، سلامت جنسی برای همه» اعلام شد. بر همین اساس در سراسر جهان فعالیت‌هایی در رابطه با گروه‌های انسانی همچون سالمندان، افراد ترانس‌سکچوال، معلولین و مهاجرین انجام گرفت.

در سال ۲۰۱۳، با هدف یادآوری اهمیت حیاتی دسترسی به حقوق جنسی برای تحقق سلامت جنسی، موضوع اصلی «برای تحقق سلامت جنسی، از حقوق جنسی متعلق به خود عکس بگیرید» اعلام شد.

در سال ۲۰۱۴، با تأکید بر تعریف سازمان جهانی بهداشت از سلامت جنسی (سال ۲۰۰۲) با عنوان «سلامت جنسی: بهبود امور جنسی» نام گرفت. سلامت جنسی وضعیت جسمانی، عاطفی، روانی و رفاه اجتماعی در رابطه با امور جنسی تعریف شده است که صرفاً فقدان بیماری، عدم نقص عملکرد یا ناتوانی را شامل نمی‌شود. سلامت جنسی مستلزم رویکرد ایجابی و محترمانه به امور جنسی و روابط جنسی و امکان داشتن تجربیات جنسی خوشایند و ایمن، عاری از اجبار و اکراه، تبعیض و خشونت است. برای تحقق و حمایت از سلامت جنسی، حقوق جنسی همه افراد باید محترم شمرده شده و حمایت و اجرا گردد.

موضوع امسال (۲۰۱۵) روز جهانی سلامت جنسی نیز بر «سلامت جنسی»، «عدالت»، «حقوق جنسی» و«حقوق بشر» تمرکز دارد.

مروی بر مفاد اعلامیه سلامت جنسی
انجمن جهانی سلامت جنسی (۲) در سال ۲۰۱۴، اعلامیه‌ای در مورد حقوق جنسی تدوین و منتشر کرد که ناظر بر رابطه حقوق جنسی و حقوق بشر بود و البته امسال رابطه عدالت و ایجاد جامعه‌ای عاری از تبعیض برای همه تبیین خواهد شد.

اعلامیه حقوق جنسی متضمن موارد ذیل است:
۱.    حق برابری و عدم تبعیض؛
۲.    حق حیات، آزادی و امنیت؛
۳.    حق استقلال و تمامیت جسمانی؛
۴.    حق رهایی از شکنجه و رفتار یا مجازات غیرانسانی یا تحقیرکننده؛
۵.    حق آزادی از همه اشکال خشونت و اجبار؛
۶.    حق حریم خصوصی؛
۷.    حق برخورداری از بالاترین استاندارد سلامت از جمله سلامت جنسی با امکان داشتن تجربیات مطلوب، ایمن و رضایت‌بخش جنسی؛
۸.    حق بهره‌مندی از منافع پیشرفت علم و اجرای آن؛
۹.    حق اطلاعات؛
۱۰.    حق آموزش و حق آموزش جنسی جامع؛
۱۱.    حق تشکیل یا انحلال ازدواج و دیگر اشکال روابط مبتنی بر برابری و رضایت کامل و آزاد؛
۱۲.    حق تصمیم‌گیری در مورد داشتن فرزند، تعداد و فاصله فرزندان و برخورداری از اطلاعات و دسترسی به آن؛
۱۳.    حق آزادی تفکر، عقیده و بیان؛
۱۴.    حق آزادی اجتماعات و تشکل‌های صلح‌آمیز؛
۱۵.    حق مشارکت در زندگی عمومی و سیاسی؛
۱۶.    حق دسترسی به عدالت، جبران خسارت.

به این ترتیب چنان‌چه با مروری اجمالی بر اعلامیه سلامت جنسی قابل دریافت است، تلاش می‌شود تا موضوع سلامت جنسی در ضمن مصادیق حقوق بشری از جمله حق برابری، حق حیات، حق حریم خصوصی، حق آموزش، حق ازدواج، آزادی عقیده و بیان و دیگر موارد شمرده شود و رفته‌رفته به منزله یک حق بشری مورد شناسایی و حمایت قرار گیرد.

فعالیت‌های پیشنهادی از سوی انجمن سلامت جنسی
برخی فعالیت‌های پیشنهادی از سوی انجمن سلامت جنسی برای بزرگداشت روز جهانی سلامت (۲۰۱۵) و جریان‌سازی مؤثر اجتماعی به ترتیب ذیل است:

۱.    بحث و گفتگو درباره این‌که چگونه ارتقای حقوق جنسی و سلامت جنسی برای یک جامعه بدون تبعیض در کل مؤثر است، و این‌که چگونه این مضمون می‌تواند در کشورها و فرهنگ‌های مختلف و در همه سطوح اجتماعی و اقتصادی محقق شود. امور جنسی بخش اساسی و مهمی از زندگی افراد حتی قبل از تولد و لازمه زندگی بشر است و امکان بهبود آن وجود دارد.

۲.    مقایسه اعلامیه حقوق جنسی والنسیا (۳) و اعلامیه حقوق جنسی سال ۲۰۱۴ (۴) مصوب انجمن جهانی سلامت جنسی، از دیگر اقدامات پیشنهادی است. با این توضیح که یکی از اهداف اعلامیه ۲۰۱۴، توجه به مضامین اعلامیه جهانی حقوق بشر است.

۳.    تبیین اینکه چگونه موضوع سلامت جنسی با عدالت مرتبط است و پاسخ به این پرسش‌ها که:
۳.۱.    منظور از عدالت در مسایل جنسی چیست؟
۳.۲.    چگونه شانزدهمین حق از حقوق مندرج در اعلامیه حقوق جنسی، با سایر حقوق ارتباط پیدا خواهد کرد؟
۳.۳.    چگونه ارتقای سلامت جنسی و حقوق جنسی برای جامعه عاری از تبعیض لازم است؟
۳.۴.    تعریفی از اقسام عدالت مرتبط با سلامت جنسی ارایه دهید؟

برای تحقق این چشم‌انداز که روز جهانی سلامت جنسی، به عنوان یک روز رسمی سازمان ملل متحد مورد تصویب قرار گیرد، انجام اقداماتی در سطوح شهرها و کشورها نیز لازم شمرده شده است. علاوه بر این، پیشنهاد شده است که فعالیت‌ها لزوماً در فضای عمومی انجام نگیرد، بلکه ایده مزبور می‌تواند در فضاهای خصوصی‌تر نظیر کلاس یا دفتر نیز برگزار شود.

کدام کشورها در بزرگداشت روز جهانی سلامت جنسی مشارکت کردند؟
تاکنون ۲۶ کشور از جمله ایران، ایتالیا، سوئد، برزیل، ونزوئلا، شیلی، کوبا، ژاپن، لبنان، پاکستان، استرالیا، کرواسی، استرالیا، مکزیک، اتریش، کلمبیا، اسپانیا، آرژانتین، ترکیه، پرو، امریکا، نیکاراگوئه، اندونزی، لیتوانی و السالوادور به عنوان دولت‌های داوطلب برای اقدام در راستای بزرگداشت روز جهانی سلامت جنسی اعلام شده‌اند.

در کشورهای فوق فعالیت‌هایی در مدارس، رسانه‌ها، بیمارستان‌ها، کتابخانه‌ها، دانشگاه‌ها، اماکن عمومی، سالن تئاتر و … با هدف ارتقای آگاهی برگزار شده است. (۵)

ملاحظات نهایی
امروز اهمیت موضوع سلامت جنسی و لزوم توجه بخش دولتی و غیردولتی به آن در سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های رسمی و غیررسمی انکارناپذیر است، اما در رابطه با اقدامات انجام‌گرفته در نظام بین‌المللی، چند نکته قابل ذکر است:

۱.    اهتمام بر شناسایی سلامت جنسی در زمره مصادیق حقوق بشری، اقدامی است که به نظر می‌رسد در بلندمدت دارای آثار و پیامدهای عملی خواهد بود که تضمین احترام و اجرای آن با استناد به ضمانت‌اجراهای مقرر برای نقض حقوق بشر از جمله آثار مذکور است. البته نکته مهم آن است که سلامت جنسی تاکنون در رویه برخی نهادهای حقوق بشری مانند کمیته حقوق کودک، یا کمیته منه تبعیض علیه زنان در ذیل حق سلامت و نه به عنوان مصداقی مجزا مورد شناسایی قرار گرفته است.

۲.    عملکرد انجمن جهانی سلامت جنسی در نام‌گذاری روز جهانی سلامت جنسی، علی‌رغم عدم تصویب آن در تقویم رسمی ملل متحد، به لحاظ شکلی قابل تأمل است و می‌تواند به منزله الگویی جهت جریان‌سازی اجتماعی و فرهنگی در جامعه بین‌المللی مورد توجه قرار گیرد؛ چراکه این انجمن به عنوان یک انجمن تخصصی، با حداکثر استفاده از ظرفیت‌های موجود خود تلاش کرده است تا از جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تأثیرگذار باشد، که البته تاحدودی نیز موفق بوده است.

۳.    تمرکز بر تبیین رابطه حقوق جنسی و عدالت در ذیل موضوع روز جهانی سلامت جنسی (۲۰۱۵ )، مسئله مهمی است که نیازمند تحقیق و تعمق بیشتر است تا جنبه‌های مختلف آن احراز و ارزیابی شود.

۴.    با توجه به این‌که نام جمهوری اسلامی ایران در فهرست دولت‌های فعال در حوزه سلامت جنسی شمرده شده است، این انتظار وجود دارد که نهادهای دولتی یا غیردولتی مرتبط اولاً، گزارش جامعی از عملکرد خود ارایه کنند و ثانیاً، با همکاری و مشارکت اشخاص حقیقی و حقوقی دانشگاهی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی چشم‌انداز آینده خود را در این رابطه ترسیم کنند تا در نهایت بتوان به برنامه‌ای راهبردی در زمینه سلامت و حقوق جنسی، آموزش جنسی و ارتقای آگاهی‌بخشی مؤثر و هدفمند برای افراد و گروه‌های مختلف از جمله جوانان، زنان و سالمندان دست یافت.

پی‌نوشت
۱.    “Let’s talk about it!”
۲.    the World Association for Sexual Health (WAS)
۳.    the Declaration of Sexual Rights from Valencia (1997)
۴.    the 2014 Declaration of Sexual Rights.
۵.    WAS, September 4th “Sexual Health for a Fairer Society”: World Sexual Health Day 2015 will focus on Sexual Health and Justice, Sexual Rights and Human Rights

*دانشجوی دکترای حقوق بین‌الملل