اولویت دسترسی به واکسن کرونا، گروه‌های پرخطر یا ثروتمندان؟

حمیدرضا ستایش در گفت‌وگو با مریم حسین‌خواه

در روزهایی که جهان منتظر تولید واکسن کروناست، چگونگی توزیع این واکسن از جمله مسائلی است که به بحث‌های زیادی دامن زده است. دسترسی به واکسن کرونا چگونه خواهد بود و چه کسانی در اولویت توزیع آن قرار خواهند داشت؟ آیا کشورها و افرادی که توان مالی تهیه‌ی این واکسن را دارند زودتر از بقیه واکسینه می‌شوند؟ یا میزان خطری که هر گروه و فردی را تهدید می‌کند، معیار توزیع این واکسن خواهد بود؟ دکتر حمیدرضا ستایش، کارشناس سلامت عمومی از اتحادیه‌ی جهانی واکسیناسیون، در گفت‌وگو با آسو می‌گوید که ساز و کارهای بسیاری برای تضمین دسترسی همگانی و منصفانه به واکسن کرونا در سطح بین‌المللی پیش‌بینی شده است و اغلب کشورها، می‌خواهند با این واکسن به عنوان «خیر عمومی جهانی» برخورد کنند. اما چنانکه او نیز تأکید می‌کند، این نگرانی نیز وجود دارد که واقعیت‌ها با کمال مطلوب فاصله دارند.

آسو: سیستم توزیع واکسن برای بیماری کووید–۱۹ که شیوع جهانی داشته بر اساس چه موازینی خواهد بود؟ و اولویت دسترسی به واکسن بر چه اساسی تنظیم می‌شود؟

حمیدرضا ستایش: برنامه‌های ایمن‌سازی حدود ۴۵ سال است که در دنیا شکل گرفته و قبل از آن واکسیناسیون اکثراً به صورت موردی انجام می‌شد. آبله، فلج‌ اطفال و سرخک سه بیماری بودند که بیشتر از همه واکسن‌شان استفاده می‌شد، و کم‌کم واکسن‌ بیماری‌های دیگر هم رواج یافت تا اینکه در سال ۱۹۷۴ سازمان جهانی بهداشت، برنامه‌ی جامع ایمن‌سازی را مدون و به همه کشورها توصیه کرد که شش واکسن دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، سرخک، فلج اطفال و سل را در برنامه‌های خود بگذارند. از آن موقع تا حدود سال ۲۰۰۰ ایمن‌سازی فقط در کشورهای پیشرفته گسترش پیدا کرده و به بخش وسیعی از مردم این کشورها رسید. جهانی شدن ایمن‌سازی هم در هزاره‌ی اخیر اتفاق افتاد و از سال ۲۰۰۰ به بعد بود که واکسن‌هایی که هیچ‌وقت در اختیار کشورهای فقیرتر قرار نمی‌گرفت، در دسترس همگان قرار داده شد. این هم در واقع، به داستان تأسیس «اتحادیه‌ی جهانی واکسیناسیون (گَوی)»[۱] که من هم در آن کار می‌کنم برمی‌گردد. سازمانی که در سال ۲۰۰۰ تأسیس شده و بیل گیتس، یکی از کسانی بود که خیلی پیگیر راه‌اندازی‌اش بود. هدف تشکیل گَوی این بود که بتوانیم جلوی مرگ و میرهای قابل پیشگیری با واکسن را در کشورهای فقیری که امکان دسترسی به واکسن را ندارند فراهم کنیم. در پی فعالیت‌های این سازمان، ایمنی در کشورهای کمتر غنیِ دنیا به طور چشمگیری افزایش یافت.

تا پیش از آن، در واکسن‌های اصلی، کشورهای غنی ۸۸ درصد و کشورهای فقیر ۵۰ درصد تحت پوشش قرار داشتند. اما الان این تفاوت خیلی به هم نزدیک و در حد چند درصد شده و این فاصله نیز هر روز کمتر می‌شود. حتی بعضی از واکسن‌هایی را که الان کشورهای کمتر توسعه‌یافته در اختیار دارند خیلی از کشورهایی با درآمد متوسط ندارند. در واقع، فلسفه‌ی دسترسی منصفانه به واکسن و بقیه‌ی ملزومات بهداشتی و درمانی، به عنوان نوعی «خیر عمومی» با تأسیس اتحادیه‌ی جهانی واکسیناسیون شتاب گرفت و الان همین نگاه را در رابطه با کووید-۱۹ نیز پی خواهیم گرفت.

یعنی این اتحادیه در تلاش است که کشورهای فقیر به طور یکسان به واکسن کرونا دسترسی داشته باشند؟

البته کووید-۱۹ پیچیدگی‌های بیشتری دارد چون همه‌ی دنیا را فلج کرده و اولویت‌بندی‌ها، مسائل مالی و سود اقتصادی شرکت‌های داروسازی و بحث‌های ملی‌گرایانه بر بحث‌های مربوط به تولید و توزیع این واکسن تأثیر خواهد گذاشت. دلیلش هم مشخص است؛ تولید واکسن بسیار پیچیده است و فقط اندکی از کشورها امکان تولیدش را دارند. آن کشورها هم ممکن است بخواهند مردم خودشان را در اولویت ایمن‌سازی قرار دهند. این امری ملی‌گرایانه‌ است که سیاستمداران می‌توانند با استفاده از آن در رقابت‌های سیاسی برنده شوند. وضعیتی که کووید-۱۹ ایجاد کرده و ضربه‌ای که به اقتصاد و وضعیت زندگی همه زده، این انتظار را بیشتر کرده که سیاستمداران باید کاری بکنند. سیاستمداران ملی‌گرا هم احتمالاً از این فرصت استفاده خواهند کرد و می‌خواهند اگر چنین امکانی در کشورشان ایجاد شود از آن به نفع خود استفاده کنند.

از آن طرف، شرکت‌های داروسازی هم ممکن است سود بیشتری بخواهند. برای مثال، اگر شما الان در لندن بخواهید واکسن اچ‌پی‌وی تهیه کنید، هزینه‌‌ی یک دوز این واکسن ۱۵۰ دلار است که البته نظام خدمات درمان ملی بریتانیا آن را پرداخت می‌کند و دسترسی مردم همگانی و رایگان خواهد بود. اما این هزینه‌ای نیست که کشورهایی مثل افغانستان، پاکستان، آفریقای مرکزی و حتی ایران بتوانند از پسش بربیایند. ما کاری که کرده‌ایم و در مورد کووید-۱۹ هم خواهیم کرد این است که دنبال سازوکاری هستیم که به تولیدکننده اطمینان دهیم که در سطح کلان خریدار واکسن تولیده شده از سوی آن‌ها خواهیم بود و از این طریق بتوانیم درباره‌ی قیمت مذاکره کنیم و آن را کاهش دهیم. همان واکسن اچ‌پی‌وی را با هزینه‌ای حدود ۳/۵ دلار در اختیار همه‌ی کشورهای تحت پوشش اتحادیه‌‌ی جهانی واکسیناسیون، یعنی همه‌ی کشورهایی که درآمد سرانه‌شان زیر ۱۵۸۰ دلار است، قرار می‌دهیم. و حتی برای بسیاری از این کشورها عمد‌ه‌ی همین رقم را هم ما پرداخت می‌کنیم. البته سیاست ما این است که هر کشوری خودش هم باید سهمی را بپردازد. مثلاً کشورهای فقیرتر پنج سنت سهم برای هر واکسن بدهند و کشورهای غنی‌تر – در همان محدوده کشورهای تحت پوشش‌مان – مبلغ بیشتری بپردازند، که آن هم اصلاً قابل مقایسه با ۱۵۰ دلار قیمت واقعی واکسن نیست.

اگر آمریکا موفق به تولید واکسن کرونا شود، بعید است که اجازه دهد این واکسن در مراحل ابتدایی در اختیار بقیه‌ی دنیا هم قرار گیرد.

البته تولیدکنندگان هم با ما کنار می‌آیند. برخی از آن‌ها هم عضو هیئت مدیره‌ی سازمان ما هستند و ضرورت ایجاد این توازن و تعادل را پذیرفته‌اند. یک علتش هم این است که برای تولید یک واکسن، همچنان که در مورد کووید-۱۹ شاهدش هستیم، میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری لازم است. برای شرکت‌های دارویی مقرون به صرفه نیست که روی مجموعه‌ای از واکسن‌ها سرمایه‌گذاری کنند مگر اینکه کسی بگوید من حاضرم ۱۰۰ میلیون دلار یا ۵۰۰ میلیون دلار در سرمایه‌گذاری مشارکت کنم یا برای خرید عمده تضمین‌هایی ارائه کند.

آیا در وضعیت متفاوت و فراگیری که ویروس کرونا در جهان ایجاد کرده، سازوکارهای همیشگی برای فراهم کردن دسترسی همگانی به واکسن‌ها جواب می‌دهد یا راهکارهای دیگری برایش اندیشیده‌ شده است؟

ما زیاد هم در رابطه با شیوع ویروس کرونا غافلگیر نشدیم و پیش‌بینی‌هایی برای چنین شرایطی کرده بودیم. یکی از این پیش‌بینی‌ها این بود که حدود دو سال پیش با همکاری چند شرکت داروسازی، بنیاد گیتس، دولت نروژ و اتحادیه‌ی جهانی واکسیناسیون، مرکزی به نام سپی در نروژ تأسیس شد که ائتلافی برای آماده‌سازی همه‌گیری‌هایی شبیه کووید-۱۹ است. هدف ایجاد سپی این بود که مجموعه‌ای از پلتفرم‌ها و سازوکارهای لازم برای همه‌ی واکسن‌ها را که ممکن است در انحصار شرکت‌ها و دولت‌ها قرار گیرد به صورت عمومی در اختیار همه قرار دهیم. اتفاقاً خود شرکت‌های بزرگ داروسازی هم سهم داشتند و گفتند ما تعدادی از داروها و دانشمندان‌مان را در اختیار این ائتلاف می‌گذاریم و به شرطی که کسی هزینه‌ی‌ این‌ها را تأمین کند، اجازه می‌دهیم که این دانش در اختیار عموم قرار گیرد. وقتی که سپی تأسیس شد، کسی فکر نمی‌کرد که مدتی کمتر از دو سال، به لطف جمع‌آوری کمک‌های مالی، هشت میلیارد دلار به ایده‌ی سپی و کاری که سپی می‌خواهد انجام دهد، کمک شود.

الان حدود ۱۳۰ واکسن کرونا توانسته‌اند در مرحله‌ی آزمایشگاهی تولید شوند. بسیاری از آن‌ها مرحله‌ی آزمایش ایمنی‌ بر روی حیوانات را هم طی کرده‌‌اند و برخی از آنها، آزمایش روی انسان‌ را هم شروع کرده‌اند. چند فقره از آنها هم نتایج مثبتی داشته‌اند. کاری که سپی خواهد کرد این است که چند واکسن امن و مؤثر را که می‌توان در مقیاس وسیع تولید‌ کرد انتخاب و حمایت می‌کند. این خیلی مؤثر خواهد بود چون فقط کشورهای پیشرفته و کشورهایی که تولید محدودتر برای خودشان دارند، مورد حمایت سپی قرار نمی‌گیرند و این واکسن به عنوان نوعی «خیر عمومی جهانی» در اختیار همه‌ی کشورها قرار می‌گیرد. این استراتژی اصلی ما است برای اینکه بتوانیم واکسن کرونا را در سطح جهانی تأمین کنیم.

از سوی دیگر، ۲۴ آوریل امسال، سازمان جهانی بهداشت سازوکاری را اعلام کرد که بر اساس آن هفت مؤسسه از جمله سازمان جهانی بهداشت، گوی، سپی، بنیاد گیتس و … با انجمن تولیدکنندگان واکسن کشورهای در حال توسعه کنار هم قرار گرفتند تا بتوانند مسئله‌ی دسترسی منصفانه به واکسن کرونا را پیش ببرند. تا جایی که الان می‌توانیم تضمین کنیم که این واکسن فقط به کشورهای پیشرفته و آنهایی که می‌توانند هزاران دلار برای هر دوز این واکسن هزینه کنند، نمی‌رود.

با این توضیحات به نظر می‌رسد که نوعی عزم راسخ جهانی برای فراهم کردن دسترسی همگانی به واکسن کرونا وجود دارد اما همانطور که خودتان گفتید هزینه‌های تولید واکسن بسیار بالا است و این هزینه‌ها را بدون برنامه‌ریزی و سازوکار جهانی نمی‌توان تأمین کرد. شما در «گَوی» برای این امر چه پیش‌بینی‌ای کرده‌اید؟ رهبران کشورهای اروپایی و غربی و قطعنامه‌ی اخیر سازمان ملل همگی گفته‌اند که به دنبال دسترسی عمومی هستند اما آیا واقعاً این امر اتفاق خواهد افتاد و سرمایه‌گذاری‌های مالی برایش شده است؟

ما در گوی خیلی حساس هستیم که این موضوع کمتر سیاسی شود. فلسفه‌ی وجودی ما به عنوان اتحادیه‌ی جهانی واکسیناسیون این بوده که واکسن‌ها در اختیار همه قرار بگیرند و کشورهای زیادی در حال تأمین بودجه‌ی لازم هستند. این اتحادیه در واقع به نوعی خیریه است و می‌توانم بگویم که گوی یکی از سازمان‌های خیریه‌ی جهانی با مقدار قابل توجه منابع مالی تأمین‌شده است. سال گذشته، ما ۷۶۰ میلیون دوز واکسن خریدیم. اگر هر کدام از این واکسن‌های دو سه دلار هم باشند یعنی حدود یک و نیم میلیارد دلار برای واکسن کشورهای فقیر هزینه کرده‌ایم. این کشورها و اهداکنندگان دیگر هستند که هزینه‌ی ما را تأمین می‌کنند و بزرگ‌ترین تأمین‌کننده‌ی هزینه‌ی ما دولت بریتانیاست. دو هفته‌ی دیگر ما برنامه‌ی جمع‌آوری کمک‌های مالی برای پنج سال آینده داریم و بخشی از این پولی که جمع می‌شود مختص کووید-۱۹ خواهد بود. ۱۰ روز قبل رئیس اتحادیه‌ی اروپا میزبان یک جلسه‌ای بود که درباره‌ی همین سازوکارهای جهانی بود و کشورها تعهد دادند که حدود هشت میلیارد دلار برای آزمایش‌های تشخیص بیماری، تهیه داروی مناسب و دسترسی به واکسن برای همگان هزینه کنند.

اگر همه ایمن نباشیم، هیچ‌کس ایمن نیست

بنابراین، به نظر می‌رسد که تعهد برای دسترسی عمومی به واکسن کووید-۱۹ وجود دارد. برای مثال، دولت بریتانیا اعلام کرده که در آینده سالی ۳۳۰ میلیون پوند به سازمان ما کمک خواهد کرد و نروژ اعلام کرده که یک میلیارد دلار کمک خواهد کرد. این حتی برای کشورهای پولدار هم رقم کمی نیست. بنیاد گیتس هم به عنوان یکی از تأمین‌کنندگان بودجه‌ی ما متعهد به کمک‌های بیشتر شده و امیدوار هستیم که دیگر کشورها هم همین کار را بکنند.

علاوه بر اهمیت دسترسی همگانی و عمومی، اولویت‌بندی توزیع این واکسن نیز یکی از مسائل مورد بحث است. با توجه به اینکه احتمالاً توزیع واکسن مرحله به مرحله خواهد بود، چه کشورها و چه افرادی در هر کشور در اولویت توزیع هستند؟ آیا کشورهایی که سرمایه‌گذاری مالی می‌کنند، این خواسته و حق را دارند که اولویت توزیع واکسن با کشور خودشان باشد یا اینکه فارغ از این مسائل، کشورها و گروه‌های پرخطر در اولویت توزیع واکسن خواهند بود؟ و اصلاً چه مرجعی برای این تصمیم‌گیری می‌کند؟

این پرسش، پاسخ ساده‌ای ندارد. به‌خاطر اینکه اولاً ما خیلی چیزها را نمی‌دانیم و تا حد زیادی درباره‌ی مسائل مربوط به توزیع واکسن در آینده مذاکره خواهد شد. مطمئناً کسانی هستند که می‌خواهند واکسن فقط برای خودشان باشد. مشخصاً روالی که دولت ایالات متحده‌ی آمریکا در پیش دارد به این شکل است که اگر آمریکا موفق به تولید واکسن کرونا شود، بعید است که اجازه دهد این واکسن در مراحل ابتدایی در اختیار بقیه‌ی دنیا هم قرار گیرد.

قطعنامه‌ی اخیر سازمان جهانی بهداشت هم درباره‌ی همین بود که چطور باید از انحصاری شدن واکسن کرونا جلوگیری کرد. بیش از ۱۴۰ کشور این قطعنامه را به مجمع عمومی پیشنهاد کردند که تأکیدش بر این است که این واکسن باید در دسترس همگان باشد و کسی نمی‌تواند جلوی دسترسی به آن را بگیرد. ولی نمی‌دانیم که عملاً چه اتفاقی خواهد افتاد و امیدواریم که کشورها به این تعهدشان پایبند باشند و ما به اندازه‌ی کافی واکسن داشته باشیم. چون یک بحث دیگر هم این است که آیا به اندازه‌ی کافی واکسن خواهیم داشت یا نه؟

در ضمن، ما (از طریق سپی) خودمان را به حمایت از یکی دو واکسن محدود نخواهیم کرد. برای اینکه احیاناً اگر کشورهایی که واکسن پیشتاز را تولید می‌کنند، خواستند سازوکارهایی را برای محدود کردن دسترسی به این واکسن به کار بگیرند، کشورهای دیگری باشند که بتوان تولیدات‌شان را جایگزین کرد. بعد هم اینکه ما واکسن خیلی زیادی احتیاج داریم. تا قبل از این، هر واکسن برای چند میلیون نفر بود و مثلاً هر سال ما در گوی ۷۰۰ میلیون نفر – یعنی نصف بچه‌های دنیا – را واکسن می‌زدیم. ولی الان ما درباره‌ی واکسینه کردن میلیاردها نفر حرف می‌زنیم و به زیرساخت‌های تولید واکسن در مقیاس بسیار وسیعی نیاز داریم که کار یک کشور نیست. برای همین است که حمایت از شش هفت واکسن را هم‌زمان جلو خواهیم برد تا این خطرات را کم کنیم.

یک مسئله‌ی دیگر هم بحث‌ بهداشت عمومی است. واقعیت این است که اگر همه امن نباشند، هیچ کس امن نخواهد بود. یکی از چیزهایی که ما خیلی در شعارها و کارهای ترویجی‌مان بر آن تأکید می‌کنیم این است که یک نفر در چین این ویروس را گرفت و همه‌ی دنیا را زمین‌گیر کرد. اگر ما اجازه دهیم که این ویروس در آفریقا شروع به گردش کند یا در هند و کشورهای بزرگ آسیایی برود، معنایش این است که اروپا و آمریکا هم هیچ‌وقت امن نخواهند بود.

حتی اگر کشور خودمان را واکسینه کنیم، همه که در یک کشور واکسینه نمی‌شوند و تا ابد که نمی‌توان مرزها را بست. آن کشورهایی هم که فکر می‌کنند با برخوردهای ناسیونالیستی‌ می‌توانند کشورشان را امن نگه دارند، اشتباه می‌کنند و بیشتر این‌ها جنبه‌‌ی تبلیغاتی و انتخاباتی و شعاری برای جلب رأی دارند.

یعنی حتی اگر کشوری تمام مردمش را واکسینه کند، همچنان نمی‌تواند بدون واکسینه شدن دیگران به مصونیت عمومی برسد؟

واکسن‌ها صد درصد مؤثر نیستند و همه هم نمی‌توانند واکسن بزنند. اگر این دو موضوع را در نظر داشته باشید، فلسفه‌ی مصونیت عمومی و جمعی که بعضی از کشورها در اوایل شیوع بیماری مطرح کردند و خیلی زود هم از آن عقب‌نشینی کردند، زیر سؤال می‌رود.

ایمنی جمعی به قدرت آسیب‌زایی و کشندگی آن ویروس یا باکتری هم بستگی دارد. در برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها با سطح پایین‌تری از ایمنی جمعی می‌توانیم خیالمان راحت باشد اما در برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها واقعاً ایمنی جمعیِ بالای ۹۵ درصد لازم داریم.

ایران از نظر تأمین هزینه‌‌ی خرید واکسن مشکلی ندارد و به هر حال کشور غنی‌ای است.

دانش ما درباره‌ی واکسن کووید-۱۹ فعلاً بسیار اندک است و هیچ نظر قاطعی درباره‌ی آن واکسن خاص نمی‌توان داد. اما اگر با واکسن زدن، بین ۹۰ تا ۹۵ درصد ایمن شویم، وقتی که این ۹۵ درصد در سطح جمعیت می‌رود، آن موقع این ایمنی گله‌ای به وجود می‌آید و از لحاظ ایمنی عمومی خیال‌مان راحت می‌شود و می‌توانیم بگوییم که این منطقه، این جمعیت یا این کشور ایمن هستند. در واقع، اگر بخواهم جواب آسان بدهم این‌طور نیست که با واکسینه شدن مردم یک کشور، احتمال بیمارشدن‌شان از بین برود و نمی‌توانیم بگوییم که آنها صد درصد ایمن شده‌اند. ما نمی‌خواهیم این تصور ایجاد شود که می‌توانیم صد درصد ایمن باشیم. ما می‌خواهیم توجه از آن چند درصدی که ایمن نیستند، منحرف نشود و بر حقوق و اهمیت ایمنی آنها هم تأکید کنیم. اما خب بعضی از سیاست‌مدارها روی آن ۹۰ درصدی که ایمن هستند، بیشتر کار می‌کنند.

واقعیت هم این است که ماجرا سیاه و سفید نیست و برخی از سیاستمداران هم که می‌گویند واکسن را برای کشور خودمان می‌خواهیم، دلایلی پشتش دارند اما به نظر ما این نوع نگاه و تصمیم‌گیری عادلانه و منصفانه نیست و یک درصد خطر سلامت عمومی هم دارد. برای همین از شعار «اگر همه ایمن نباشیم، هیچ‌کس ایمن نیست» استفاده می‌کنیم. هر چند در نهایت، دسترسی همگانی به واکسن‌ها، و به‌ویژه واکسن کووید-۱۹، ورای بحث‌های سیاسی است و از نظر اجرایی هم مشکلات فراوانی در پیش رو دارد. یعنی واقعیت‌ها با آن انصافی که می‌خواهیم در دنیا باشد خیلی فاصله دارند.

در مذاکراتی که برای توزیع واکسن صورت می‌گیرد، چقدر قدرتی که بخشی از آن هم از سرمایه‌گذاری مالی می‌آید تأثیر دارد؟ یعنی کشورهایی مثل بریتانیا و نروژ که در تولید واکسن سرمایه‌گذاری کلان کرده‌اند چقدر حق یا اجازه و قدرت دارند که کشور خودشان را در اولویت توزیع واکسن قرار دهند؟ یا اینکه یک سازوکار جهانی تصمیم می‌گیرد که الان اولویت توزیع واکسن مثلاً باید در برزیل باشد که اوضاع خطرناک‌تری دارد؟ تجربه‌های پیشین شما در این رابطه چطور بوده است؟

ما هرگز چنین شرایطی نداشته‌ایم و هیچ‌وقت هم در ۱۰۰ سال اخیر کشورهای پیشرفته تا این حد در معرض خطر بیماری عفونی قرار نگرفته بودند. به نظر می‌رسد که بجز یکی دو تا از این کشورها، بقیه هنوز هم همان دیدگاه را دارند که می‌خواهند با این واکسن به عنوان «خیرعمومی جهانی» برخورد کنند. یعنی نمی‌خواهند آن را منحصر به کشور خودشان کنند.

اما فراتر از دسترسی عمومی به واکسن، اولویت‌بندی توزیع و کسانی که پیش از بقیه به این واکسن دسترسی خواهند داشت، چطور انتخاب می‌شوند؟

الان حدود ۱۳۰ تولید‌کننده‌ی واکسن کرونا داریم و هرکدام‌شان واکسنی تولید می‌کنند و در همه جای دنیا هم پخش هستند. یکی از کارهایی که می‌کنیم این است که به تولیدکنندگان کشورهای در حال توسعه کمک می‌کنیم. برای مثال، الان بخش بزرگی از واکسن‌هایمان را از هند می‌خریم. بخش خصوصی هند سرمایه‌گذاری خیلی کلانی برای تولید واکسن کرده و این ظرفیت را به وجود آورده که علاوه بر تأمین نیاز جمعیت هند، تولیدکننده‌ی بخش بزرگی از واکسن در جهان نیز باشد. ولی شرکت‌های داروسازی اروپایی آن‌قدر ظرفیت تولید ندارند و اگر لازم باشد که نیاز اروپا را تأمین کنند شاید دیگر چیز زیادی برای صادرات باقی نماند. ما همه‌ی این‌ها را در بحث تنظیم بازار مورد توجه قرار می‌دهیم و می‌خواهیم این امکان را ایجاد کنیم که حتی اگر شده ظرفیت تولید بقیه‌ی واکسن‌ها را کم کنیم و تولید واکسنی را که الان اولویت دارد افزایش دهیم. یعنی می‌خواهم بگویم این‌طور نیست که چیزی را بگیریم و توزیع کنیم. اصل ماجرا، تولید در مقیاس مناسب توسط شرکت‌هایی است که می‌توانند قیمت تمام‌شده را در سطح معقول نگه دارند.

الان برخی از این شرکت‌های داروسازی قیمت‌های بسیار بالایی را درخواست می‌کنند که به هیچ‌وجه برای ما که توزیع‌‌کننده‌ی اصلی واکسن برای کشورهای فقیرتر هستیم مقرون به صرفه نخواهد بود و نیاز به کار زیادی دارد که قیمت را به جای مناسبی برسانیم. ولی اگر کشوری که الان هم می‌گوید از لحاظ سیاسی از دسترسی همگانی به واکسن حمایت می‌کند، بعداً حاضر شود که علاوه بر این حمایت مالی، پول بیشتری هم بدهد و برای مردم کشور خودش واکسن بخرد، عملاً بازار را کاملاً به طرف خودش می‌کشد و کل بازار را مختل خواهد کرد. ما می‌خواهیم که کشورهای پیشرفته و ثروتمند این کار را هم نکنند و اجازه دهند که بخش اصلی نیاز جهانی با قیمت‌های قابل قبول تأمین شود.

یعنی بحث آن‌قدر ساده نیست که فقط روی توزیع لجستیکی‌اش بتوانیم صحبت کنیم. بحث تنظیم بازار است، بحث‌های مالی در سطح کلان است و بحث‌های اقتصاد کلان سلامت مطرح است که بتوانیم برای تولیدکنندگان واکسن تضمین مالی ارائه کنیم.

کشورهایی مثل ایران که جزو کشورهای با درآمد متوسط هستند، در چه مرحله‌ای به این واکسن دسترسی خواهند داشت و آیا اصلاً از پس هزینه‌های خرید واکسن برمی‌آیند؟

 ما برای ۷۳ کشور فقیری که تحت پوشش اتحادیه‌ی جهانی واکسیناسیون هستند از طریق دیگر عضو اتحادیه یعنی یونیسف واکسن تهیه می‌کنیم. 

برای کشورهایی که درآمد متوسط دارند و فقیر محسوب نمی‌شوند، اوضاع پیچیده‌تر خواهد بود و هنوز نمی‌دانیم چطور پیش خواهد رفت. مذاکراتی شروع شده و در حال پیگیری برای چگونگی دسترسی آنها به این واکسن هستیم. هزینه‌اش را ما تأمین نخواهیم کرد ولی سعی می‌کنیم که دسترسی به بازار را برای‌شان مهیا کنیم و مطمئن شویم که آنها هم سهمی از این واکسن خواهند داشت.

اگر بحث هزینه‌اش را کنار بگذاریم، موضوع اصلی این است که همه بتوانند دسترسی داشته باشند. به هر حال، ما اولویت‌بندی خواهیم داشت. نه در بین کشورها، به این معنی که این کشور بگیرد و آن کشور نگیرد بلکه به این معنا که چه افرادی در هر کشوری بگیرند و این براساس خطری است که آنها را تهدید می‌کند. کارمندان بهداشتی-درمانی و به‌ویژه آنهایی که با بیماران کووید-۱۹ سر و کار دارند در اولویت خواهند بود. بعد از آن، اگر بگوییم که افراد بالای ۶۵ سال در معرض خطر بیشتری هستند، احتمالاً مرحله‌ی بعدی توزیع واکسن‌ در آن گروه سنی شروع می‌شود و البته خود آن هم نیاز به کنترل‌های دیگر دارد. اجرایی شدن هر کدام از این سیاست‌ها آنقدرها هم آسان نیست ولی به احتمال زیاد این‌طور می‌شود که پرسنل درمانی و جمعیت بالای ۶۵ سال اولویت اول می‌شوند و به کشورها بر اساس آن سهمیه‌ داده می‌شود. ما برای ۷۳ کشور فقیری که تحت پوشش اتحادیه‌ی جهانی واکسیناسیون هستند از طریق دیگر عضو اتحادیه یعنی یونیسف واکسن تهیه می‌کنیم. کشورهایی که درآمد متوسط یا بالا دارند خودشان واکسن را تهیه می‌کنند. ما معمولاً یک دامنه‌ی قیمتی برای بازار داریم و هر کشوری متناسب با قدرت خریدش پول بیشتری را برای واکسن یکسان می‌پردازد. این رویکرد ما برای تنظیم توزیع عادلانه‌ی واکسن است و معتقدیم که قیمت واکسن برای هر کشور و فردی باید متناسب با درآمد و قدرت خریدش باشد.

در کشورهای فقیر، زیر پوشش این اتحادیه، احتمالاً دسترسی عمومی به واکسن فراهم خواهد شد. در کشورهایی هم که بیمه‌ی همگانی دارند، مردم با مشکل دسترسی به واکسن روبه‌رو نخواهند بود اما در کشورهایی مثل آمریکا یا ایران که بیمه‌ی همگانی وجود ندارد، داشتن منابع مالی و ثروت چقدر در دسترسی یا اولویت دسترسی به واکسن تأثیر خواهد داشت؟ آیا سازوکارهایی اندیشیده شده که در همان کشورها هم افراد کم‌درآمد بتوانند به‌موقع به واکسن کرونا دسترسی داشته باشند؟

سیاست‌های هر کشوری را خود آن کشور تعیین می‌کند. بعضی از توصیه‌ها از طرف سازمان ملل و سازمان جهانی بهداشتی به همه‌ی کشورها می‌شود اما این نهادهای بین‌المللی نمی‌توانند کشورها را مجبور به تبعیت از این توصیه‌ها کنند. بر اساس این توصیه‌ها، سیاستمداران بهداشت و اقتصاد، تصمیم‌گیری می‌کنند و البته خیلی وقت‌ها هم به این توصیه‌ها عمل می‌کنند. همه جای دنیا، حتی در جایی مثل بریتانیا که سیستم خدمات درمانی ملی دارد، بخش خصوصی سلامت هم کار خودش را انجام می‌دهد و ممکن است با قیمت‌های کلان، همان خدمات پزشکی رایگان دولتی را فوراً ارائه کند. احتمالش خیلی زیاد است که باز هم بخش خصوصی، یک بازار خاص برای آن یک درصدِ ثروتمند و بالای جامعه ایجاد کند. البته ما زیاد نگران این مسئله نیستیم. برای ما مهم این است که آن ۹۰ درصد یا ۹۵ درصد بقیه بتوانند با هزینه‌ای معقول واکسینه شوند.

و در نهایت فکر می‌کنید که نوعی عزم عمومی برای توزیع عادلانه‌ی این واکسن وجود دارد؟

نوعی عزم جهانی برای این امر وجود دارد. اما همه‌ی کشورها هنوز به آن نپیوسته‌اند. اینکه چقدر این خواسته اجرایی می‌شود را باید در آینده‌ دید که چطور پیش می‌رود. ما هنوز واکسن را نداریم. هنوز نمی‌دانیم چقدر تولید خواهیم داشت. هنوز نمی‌دانیم که این ویروس تا چه زمانی باقی می‌ماند. هنوز خیلی از چیزهای دیگر را هم نمی‌دانیم که هر لحظه می‌توانند این معادلات را تغییر دهند.

سؤال آخرم هم دوباره درباره‌ی ایران است، با توجه به شناختی که از وضعیت ایران و وضعیت جهانی سیستم تولید و توزیع واکسن دارید، فکر می‌کنید ایران در چه مرحله‌ای می‌تواند به واکسن کرونا دسترسی پیدا کند؟چقدر امکان مالی‌اش را دارد و چقدر عزم سیاسی برای صرف هزینه در این بخش وجود دارد؟

نمی‌توانم در مورد ایران نظر خاصی بدهم. ایران آدم را زیاد شگفت‌زده می‌کند. شاید اصلاً ایران خودش این واکسن را تولید کرد و این محال نیست. سیستم بهداشتی و درمانی ایران نشان داده که خیلی خوب عمل می‌کند و ایران یکی از بالاترین سطح‌های ایمن‌سازی کودکان را در دنیا دارد. امیدواریم بتواند در مورد کرونا هم همین سطح را نگه دارد.

ایران از نظر تأمین هزینه‌‌ی خرید واکسن مشکلی ندارد و به هر حال کشور غنی‌ای است. با وجود این، مشکل انتقال ارز دارد و در بازار جهانی هم در سال‌های گذشته برای انتقال ارز جهت خریدن یک سری از داروها و واکسن‌هایی که نمی‌توانست تولیدشان کند، خیلی سختی کشیده‌ است. این بار، خیلی هم معلوم نیست که چطور پیش برود و امید ما این است که در این زمینه ایران مشکلی نداشته باشد و دسترسی همگانی فراهم شود.