دستفروشی ”معضل“ نیست

دستفروشی ریشهٔ تاریخی و در گذشته دارد و از دوران پیشاسرمایه‌داری سابقه دارد. پیله‌وری بوده مثل کسانی که پارچه در روستاها ارائه می‌کردند. پیله‌وران کسانی بودند که اجناس را بارِ مال (چهارپایان باربر) می‌کردند و به روستاها می‌بردند. این‌ها عمدتاً هم در قبال اجناس، وجه دریافت نمی‌کردند، بلکه صورتحسابی تهیه می‌کردند و موعد برداشت محصول می‌آمدند و متناسب با صورتحساب از محصول سهم می‌گرفتند.

بازخوانی مصاحبهٔ فریبرز رئیس‌دانا با روزنامهٔ «گسترش صنعت». به‌مناسبت مرگ میوه‌فروش قمی در پی یورش مأموران شهرداری قم

❓ دستفروشی چه نیست؟ دستفروشی چه هست؟
🔺 دستفروشی به لحاظ اقتصادی به فعالیت‌های تجاری که در واحدهای تجاری رسمی که اصطلاحاً مغازه می‌خوانیم، صورت نمی‌گیرد، گفته می‌شود.
❓ دستفروشی از کجا می‌آید؟
🔺 دستفروشی ریشهٔ تاریخی و در گذشته دارد و از دوران پیشاسرمایه‌داری سابقه دارد. پیله‌وری بوده مثل کسانی که پارچه در روستاها ارائه می‌کردند. پیله‌وران کسانی بودند که اجناس را بارِ مال (چهارپایان باربر) می‌کردند و به روستاها می‌بردند. این‌ها عمدتاً هم در قبال اجناس، وجه دریافت نمی‌کردند، بلکه صورتحسابی تهیه می‌کردند و موعد برداشت محصول می‌آمدند و متناسب با صورتحساب از محصول سهم می‌گرفتند. خدماتی هم بود که برای روستاها ارائه می‌شد، مثل سلمانی. در شهر هم دستفروشی برای کالاها و خدماتی صورت می‌گرفت که به لحاظ اقتصادی صرفه نداشت که برای آن محل ثابتی اختصاص یابد.
در دوران سرمایه‌داری با مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک‌تر به شهرها، با رانش طبقاتی، با شکل‌گیری مازاد نیروی کار، با ارزشمند شدن سرقفلی، در شرایطی که وضعیت طبقاتی جامعه، سطوح متفاوتی از مصرف را ایجاد کرده است، بخشی از این جمعیت و مازاد نیروی کار که نتوانسته است جذب تجارت رسمی شود، به نیازهای مصرف سطوح پایین‌تر از طریق دستفروشی پاسخ می‌دهد.
گفته می‌شود که این کالاهایی که دستفروشان ارائه می‌کنند بنجل است، خب تقاضا وجود دارد برای این اجناس بنجل. یعنی اقشاری از جامعه توان خریدشان همین اجناس است.
هم عرضه، طبقاتی شده است (یعنی توان استفاده از فضا برای ارائه کالا که کسی می‌تواند سرقفلی مغازه‌ای بزرگ در فلان راستهٔ تجاری شمال‌شهر داشته باشد و کسی هم توانایی اجارهٔ سرقفلی را ندارد و باید کنار خیابان بساط کند) و هم مصرف (یعنی همه نمی‌توانند از آن مغازهٔ شمال‌شهر خرید کنند و برای تأمین مایحتاج‌شان به دستفروشان رجوع می‌کنند). این شکافی است که دستفروشی را پدید می‌آورد.
در پاسخ به این پدیده، واکنش‌های متفاوتی صورت می‌گیرد. گاه به روش‌های سنتی مثل دوشنبه‌بازار و جمعه‌بازار و غیره رجوع می‌شود و گاه مکان‌هایی برای دستفروشان در نظر گرفته می‌شود تا به‌گونه‌ای این‌ها جذب شوند و این رانش طبقاتی برایش سرپوش گذاشته شود. گاه شدت خشونت طبقاتی به حدی بالاست که شاهد برخوردهای غیرانسانی با دستفروشان هستیم. با آن‌ها بدرفتاری می‌شود. بساط و اجناس‌شان جمع و منهدم می‌شود. برای شهرداری، فقط این دستفروشِ فقیر است که سد معبر می‌کند اما آن طرف‌تر که برج‌ساز محترم، پیاده‌رو را با نخاله‌های ساختمانی و مصالح و تیرآهن و میلگرد بند آورده که خطرات و سوانحی را نیز همواره به همراه دارد، سد معبر نیست. چرا؟ چون برج‌ساز پول دارد و دستفروش پول ندارد.
❓ دستفروشان از کجا می‌آیند؟ جایگاه طبقاتی دستفروشان چیست؟
🔺 همان‌طور که اشاره کردم، دستفروشان حاصل جمعیت بیکار و فقر و تبعیض در شهر هستند. جمعیت مهاجری که جذب اقتصاد رسمی نشده است و دچار رانش طبقاتی شده است. البته از اقشار دیگر هم ممکن است به‌طور موقت وارد بازار دستفروشی شوند.
❓ آیا دستفروشی شغل کاذب است؟ آیا دستفروشی لزوماً نامولد است؟ آیا از نامولد بودن دستفروشی می‌توان کاذب بودن آن را نتیجه گرفت؟
خیر، شغل کاذب یعنی چه؟ دستفروش دارد یک شغلی انجام می‌دهد. دارد نیازهای یک سطحی از مصرف را پاسخ می‌دهد. باید یک بار برای همیشه این واژگان اقتصاددانان نئوکلاسیک مثل ”شغل کاذب“ را به دور ریخت. دستفروش، دستفروشی نکند چون کاذب است؟ چه کند؟ برود دزدی کند؟ شغل کاذب است از نظر این اقتصاددانان چون خارج اقتصادِ آقایان است؟ چون مزاحمش است؟ این ممر معیشت را هم نمی‌توانند ببینند؟
❓ دستفروشی معضل یا فرصت؟
🔺 دستفروشی معضل نیست، نیاز جامعه است. گاهی در شرایط اجتماعی و شهری معضلات کوچکی ایجاد می‌کند که قابل کنترل و رفع است و اثرات آن کم‌تر از اثرات برخورد با دستفروشی بر زندگی دستفروشان و خانواده‌های آن‌هاست.
❓ در مواجهه با موضوع دستفروشی و برای سامان‌یابی آن به چه عواملی لازم است توجه شود؟
🔺 نگاه سامان‌یابی و ساماندهی، نگاهی رفرمیستی است. می‌توان اقداماتی کرد برای این‌که فضاهایی برای‌شان در نظر گرفت، حمایت‌هایی صورت داد، نظارت پلیسی داشت جهت حفاظت از آن‌ها و این‌که احیاناً خلافی در این میان صورت نگیرد. اما باید ریشهٔ مسئله را (همان‌طور که گفتم شکاف طبقاتی جامعه که عرضه و مصرف را طبقاتی کرده است) حل نمود نه این‌که صرفاً موضوع را تخفیف داد.

❓ نقش و وظیفهٔ شهرداری به‌عنوان نهاد مدیریت شهری در قبال دستفروشی و دستفروشان چیست و چه باید باشد؟
🔺 به نظرم سؤال را باید برعکس کرد. یعنی مسئله را از این‌که شهرداری چه جایگاهی باید داشته باشد به این برگرداند که شهروندان چه نقشی باید داشته باشند. این اقشار رانده‌شدهٔ طبقاتی که به دستفروشی روی می‌آورند چه نقشی باید داشته باشند. مسئله در فقدان نظارت دموکراتیک است. این‌ها (شهروندان/ اقشار زحمتکش و تهیدست) باید مدیریت کنند و نظارت کنند تا این روند و ساختاری که به ظهور دستفروشی می‌انجامد، تغییر کند.

 📌 منبع: روزنامهٔ «گسترش صنعت» مورخ ۲۰ مردادماه ۱۳۹۳