دیدار معنوی مثنوی

آب جیحون را اگر نتوان کشید
هم ز قدر تشنگی نتوان برید
چون شدی عطشان بحر معنوی
فرجه ای کن در جزیرۀ مثنوی
فرجه کن چندان که اندر هر نفس
مثنوی را معنوی بینی و بس

پیشگفتار

 برای چشیدن جرعه ای از بحر مثنوی ،ذوقی لازم است که دیداری ست، نه شنیداری .
  مثنوی را باید با چشم ” سِر” دید و به کشف و شهود دریافت. شروح مثنوی و مقالات
راهنمای فهم آن تنها یکی از وسایل پیمودن این راهند. اصل ، اشتیاق است و صدق؛ تا
وقتی عنایت حضرت حق در رسد و خواننده را ذوقی در نهاد پدید آید. ذوق و شوق دیدار.
می توان با مثنوی ملاقات کرد و با  او درد دل گفت . هر صاحبدلی می تواند غم و شادی 
سر به مُهرش را که هیچ محرمی یارای کتمان  ندارد نزد مولانا برد و پاسخی در خور یابد.
به شرط آن که سراپا دل و چشم باشد :
 آینه ام آینه ام مرد ِ مقالات نیم
دیده شود حال من ار چشم شود گوش ِ شما
اما چگونه “شنیدار” به “دیدار” مبدل می شود ؟ از راه  سکوت و اندیشه ی عمیق در هر
آنچه از مثنوی می توان دریافت . چنین تاملی  نهایتا از مرزهای اندیشه ی انسانی فراتر
رفته و با کشف و شهودی که از جهانی معنوی ست در یکدیگر آمیخته ،سرانجام به الهام
و اشراق خواهد رسید. آنگاه مشتاق فهم مثنوی، خودمعنوی می گردد و دانایی قیاسیش
به بینشی “خلاق” تبدیل می گردد :
جان شو و از راه جان ، جان را شناس
یار ِ بینش شو نه فرزند ِ قیاس !
فهم مثنوی معنوی 
اینچه می گویم به قدر فهم توست
مردم اندر حسرت فهم درست
برای ادراک منظور و مقصود کسی می بایست همچون وی اندیشید. امری روشن 
است که چنین چیزی عملا محال باشد. هر کسی یک نسخه منحصر بفرد است .
 تفاوت در شخصیت و شرایط اجتماعی و تاریخی و فرهنگی و افق زبانی و زمانی و
امثال آن، و حتی پیش فهم های متفاوتی که سازندۀ اعتقادات و باورهای افرادند،
جملگی دست بدست هم داده، برداشت های متفاوتی را از “متنی”  واحد بوجود
می آورند . موضوع متن می تواند گفتاری معمولی، نوشتاری ادبی، هنری، تاریخی
و هر چیز دیگر از علوم انسانی ــ که در شمار دانش ریاضی و آزمایشگاهی صرف 
به شمار نمی آیند ــ باشد . قرن هاست که بر سر نوع شرح و تفسیر متون ادبی 
و هنری و غیر آن در علم هرمنوتیک بحث وجدلی ظریف در گیر است . این که برای
فهم یک متن،آیا لزومی دارد که خوانندۀ اثر، “مولف محور” باشد؟ یعنی همواره به
دنبال دریافتن مقصود اصلی ِ عرضه کننده متن جستجو کند؟ در برابر  این اصطلاح،*
ترکیب “مفسر منظری”وجود دارد که از “مرگ مولف” سخن می گوید . یعنی پدید آورندۀ 
یک اثر هنری همراه خلق آن ، به تعداد روبرو شوندگان با اثرش باید منتظر تفسیر و تعبیر
 باشد؛ زیرا هر کدام  از این تاویلات می تواند وجهی از همان اثر را بنمایاند . اما در نظر
 “گادامر” و بسیاری دیگر از پژوهندگان هرمنوتیک، شایسته است که ارتباطی دیالکتیکی
میان این دو وجه بر قرار گردد . پرداختن به جزئیات و روند این گفتگو و عملکرد متقابل آن
در حوصلۀ نوشتار ما نیست اما در مجموع، راه و رسم مفسران معتبر متون کهن و از آن
جمله آثار مولانا دادن مزیت و اعتبار بیشتر بر “مولف محوری” می باشد . آنچه نویسندۀ
این سطور باید بیفزاید این است که در مورد مولانا و دیگر گویندگان “اهل راز” چون حافظ
و سنایی و عطار و بیدل و دیگران، پس ازسنگین و سبک کردن شرح و تفسیر مفسران ِ
معتبر، طی مراقبه های طولانی که ناشی از همسویی معنوی خواننده با گویندۀ همدل
خویش است، امکانی فراهم می گردد که منظور و مقصود اندیشۀ وی روشن تر شود.
رهایی از دانستگی**
 حال با در نظر داشتن موارد یاد شده می توان به دیدار مثنوی شتافت. مقدمه این کار
نخست کاوش در آثار مولوی پژوهانی ست که نتایج کارشان نزد عموم فرهیختگان ادب و
عرفان اعتبار دارد؛ مانند شرح هایی که استادانی چون فروزانفر و نیکلسون و همایی و 
زمانی و اکبر آبادی و انقروی و امثال آنان بر مثنوی نگاشته اند.گام دیگر مراقبه و دیدار با
آن است .اما نمی توان با کمبود وقتی که گریبان ِ بشر مضطرب ِ امروزی را گرفته است ،
با وی ملاقات کرد .می بایست ابتدا به شیوه و ترفندی دقایقی از مشغله روزانه کاست
یا حتی دزدید ،تا فرصتی همبرای اندیشیدن و تامل بدست آید . فرصتی برای انجام دادن
“مراقبه ی خلا” ***  از آنگونه که قرن هاست درآیین ” ذن ــ بودیسم” به آن می پردازند .
با این تفاوت بنیادین که سالکان آن طریق به دنبال یافتن پاسخ ِ “چیستانی”  که “استاد”
مطرح کرده است کوشش می کنند ، ولی در باره مثنوی معنوی ادرک معانی شریف آن
مورد نظر ست . در این روش ، نیازی هم به دیر نشینی نیست . تقریبا هرکس می تواند
در محیط زندگی خویش دقایقی به گوشه ای  بدور  از بو و  صدا و نور و گرما و سرما پناه
برد. و چه بهتر که در پرتو نور شمعی بنشیند و وقت سحری،در پس نیایشی از سر اخلاص
باشد. باید به آرامش دورن  رسید حتی بطور موقت. راه های متفاوتی نیز برای آن پیشنهاد
 می شود که در واقع  همگی آن ها بر یک موضوع  تاکید دارند : 
رهایی از دانستگی
یعنی تهی کردن ذهن و حافظه از افکار و آرزوها و دلواپسی ها و ترس هاوسوسه ها و
داوری هاینیک و بد ِ بی مورد و هر آن چه  که بنوعی اندیشه را بکار می گیرند :
ساقیا آب در انداز مرا تا گردن
زآن که اندیشه چو زنبور بود ، من عورم
تنفس عمیق و آرام و تمرکز  فکر بر دم و باز دم و  اندام های انجام دهنده آن ها و
 توجه به نبض ،ضربان قلب، یا گردش خون از جمله راه های مغلوب ساختن ِ هجوم
خاطرات نیک و بد است .وقتی هم  افکار در ذهن رژه می روند،می توان کوشش کرد
که بدون گرفتار شدن به وسواس ،آنها را چون خاشاک ِ فراهم آمده بر سطح ِ رودخانه
آرام ، به دور دست ها برد  و از نظر خود ناپدیدشان کرد ، تا بتدریج جریانی از آب زلال
پدیدار شود .این همان خالی سرشاری ست ،که بقول ِ عزیزمان اخوان ثالث :
از تهی سرشار
جویبار ِ لحظه ها جاری ست .
دفتر صوفی
دفتر صوفی سواد و حرف نیست
جز دل اسپید همچون برف نیست
پس از قرار گرفتن در حالت روانی مناسب و بیرون آمدن از تنش های بدنی و روانی ، می توان
دقایقی چند با مثنوی همنشین و هم سفر شد . خواننده  می تواند به نکات یا گوشه هایی
از مثنوی که تمام روز فکر و ذهنش را به خود مشغول کرده است بیندیشد و شرح هایی را که
بر آن ها نوشته اند در نظر آورد . زمانی که آن ابیات در این حال ِ معنوی ِ  “مراقبه ملا” درون 
ذهن تکرار شوند ، امکان دارد به “یکباره” و بدون دخالت فکر ، چنان روشن و بدون ابهام جلوه
کنند ، که مراقبه گر با اطمینان تمامی قلب ، به خود بگوید : “یافتم”…این جاست که معنی ا ز
بطن معتی جوانه می زند و می شکفد و جهان تازه می گردد و این نو شدن را پایانی نیست:
هین سخن تازه بگو تا دو جهان تازه شود
وارهد از حد جهان ، بی حد و اندازه شود
گاهی نیز چنین پیش می آید که آن “بت عیار ” بدون کوشش فرد ، در طول روز به هنگام پیاده
روی ، رانندگی ، یا اوقاتی که مشغله ذهنی مهمی پیش رو نیست ، رخ می نماید و معانی نو
کشف می شوند . البته لازم به یاد آوری ست، وقنی که تنها از “امکان” مکاشفه سخن می رود
و نه روی دادن حتمی آن ، نشان از این دارد که مشتاق درک مثنوی باید برایش از صبر و شکیبایی
و استقامت مایه بگذارد و زنگ افکار موهوم و خاطرات نیک و بد را از دل بزداید :
آن را که درون دل عشق و طلبی باشد
گر ره ننماید دل آن را سببی باشد
رو بر در دل بنشین کآن دلبر پنهانی
وقت سحری آید یا نیمشبی باشد
و این همه خود بر مدار جذبه ای الهی می گردد که :”ناگاه آید ولی بر دل ِ آگاه آید”.بسیار نادر
است که غافلی را جذبه ی حق در رباید .مگر نه این که دوست حرمت دوست نگاه می دارد ؟
باری … برهمه این احوال می بایست عنایت حضرت حق را هم افزود که تنها بر سالکان پاکدل
عرضه می گردد :
این همه گفتیم لیک اندر بسیچ
بی عنایات خدا هیچیم هیچ !!
چشم ِ آلوده توان و استعداد ِ دیدن و دریافتن ِ هدایت الهی را ندارد .عارف جز دلی سپید ،یعنی
خاطری بی دغدغۀ افکار موهوم و باطنی سرشار از صدق هیچ ندارد . مولانا خود بر این روش ،
نظری خاص و تمام داشت .وی در مثنوی بارها بر مراقبه ای نظیر آن چه نوشته شد ــ البته در
مرحله ای بس شریف تر ــ تاکید کرده است . چنان گرم و پر قدرت و گیرا که جان را به “جهش”
می کشاند . “جهش ِ جان” به یاری عشق، بسوی اتصال به مبدا به جای پرواز آرام و دور و دراز،
درسی ست که مولانا از آن یار شاطر، شمس تبریزی آموخت و خود فصل ها بر آن افزود . سخن
در چون و چند آن، چه در دیوان کبیر وچه در مثنوی معنوی در فرصتی دیگر به یاران عرضه می 
گردد.

محمد بینش ( م ــ زیبا روز)

 زیر نویس:
* هر دو اصطلاح “مولف محوری” و “مفسر منظری” در ادبیات مربوط به هرمنوتیک ساختۀ
نویسندۀ این مقاله می باشد و برای نخستین بار است که در زبان فارسی بکار می رود.
** اصطلاحی ست که عارف معاصر هندی “کریشنا مورتی” بکار برده است .
*** “مراقبه  خلا” در برابر “مراقبه  ملا” ، ــ تهی واری در برابر سرشاری ــ  دو نوع
متفاوت در مراقبه اند . در نخستین کوشش می شود ذهن از هرگونه اندیشه و خیالی
خالی شود و بر عکس آن در دیگری سعی بر این است که با تمرکز ِ توجه ، ذهن تمام
نیروی اندیشگی خود را روی موضوعی ثابت نگه دارد. در طول ِ مراقبه این دو حالت بارها
به یکدیگر تبدیل می شوند و یا حالاتی بینابینی پیش می آید .نکته باریک آن که  در  هر
دو حالت ، اراده  نقش تعیین کننده ای دارد و  همین  امر، برای از خود “بی خود” شدن
مزاحمت ایجاد می کند. اما رفته رفته بر اثر تمرین و تکرار مراقبه ،اراده فرد جایش را به
جذبه معنوی ِ معانی ِ عمیق مثنوی می سپارد.شهود، یعنی یکباره متوجه معنای باطنی ِ
مفاهیم شدن و بدون دخالت فکر آن ها را کشف کردن در همین مرحله رخ می دهد . 
هر دو ترکیب، از برساخته های نویسنده این مقاله است و برای نخستین بار است که
در ادبیات فارسی بکار می رود.

—