مضحکه‌ی عدالت در برزیل

ژایر بولسونارو، رئیس جمهور منتخب برزیل، از کتاب مقدس و خاطرات یک شکنجه‌گر به عنوان کتاب‌های محبوب خود نام برده است. بنابراین عجیب نیست که در انتخابات اخیر هزاران نفر از مخالفان او در حالی به پای صندوق‌های رأی رفتند که آثاری از جورج اورول و ویرجینیا وولف را در دست داشتند. دو سال قبل، ژایر و پسرش ادواردو از حامیان استیضاح دیلما روسف، اولین رئیس جمهور زن برزیل، بودند که در نهایت به برکناری او انجامید. «محاکمه»، که نخستین بار در جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم برلین به نمایش درآمد و تحسین بسیاری از منتقدان را برانگیخت، مستند بلندی است که نشان می‌دهد چگونه این استیضاح عدالت را در پای پول قربانی کرد. آن‌چه در ادامه می‌خوانید نگاهی به این فیلم و گفت‌وگویی با کارگردان آن است.

برای همه‌ی ناظران آشکار بود که استیضاح سال ۲۰۱۶ رئیس جمهور برزیل، دیلما روسِف، ترفندی برای انحراف افکار عمومی و سرپوش گذاشتن بر فساد عنان‌گسیخته‌ی مخالفان سیاسی او است. رسانه‌های خبری بین‌المللی چندان کاری به این واقعیت نداشتند که گروهی از مردان سفیدپوست قدرتمند و ثروتمند، دموکراسی برزیل را دور زده و کودتایی به راه انداخته‌اند. این رسانه‌ها به طرز اعصاب‌خردکنی بیشتر به این مسئله می‌پرداختند که آیا روسف صلاحیت ریاست جمهوری را دارد یا نه-این نوعی انتقاد آشکارا زن‌ستیزانه است که معمولاً برای خدشه‌دار کردن حیثیت سیاستمداران زن به کار می‌رود. «محاکمه»، اثر به‌یادماندنیِ ماریا اوگوستا راموس، به منظور رفع نیازی فوری-ارائه‌ی روایتی شفاف از این رویدادها-ساخته شده و مستندی مشاهدتی (observational documentary) است که رسیدگی به این استیضاح در مجلس سنا را تا رسیدن به نتیجه‌ی ازپیش‌تعیین‌شده دنبال می‌کند.

هرچند این فیلم سند بسیار مهمی درباره‌ی این نمایش مسخره‌آمیز استیضاح است اما باید گفت که پیچیدگی‌های سیاست حزبی برزیل، و طولانی‌بودن فیلم، کشاندن شمار زیادی از تماشاگران به سالن‌های سینما را دشوار خواهد کرد. البته بعید است که این مسئله برای راموس مهم باشد زیرا هدف او از ساختن این فیلم «متهم کردن» دولت و شهروندان برزیل به شیوه‌ای غیرستیزه‌جویانه بوده است. با توجه به واکنش هیجان‌زده‌ی تعداد زیادی از تماشاگران برزیلی‌ مهاجری که «محاکمه» را در جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم برلین دیدند، می‌توان حدس زد که این مستند در بین برزیلی‌های داخل و خارج از کشور بر سر زبان‌ها خواهد افتاد.

تماشاگران صبوری که اطلاعات زیادی درباره‌ی این ماجرا نداشته باشند و این مستند را تا آخر ببینند، با رضایت سالن سینما را ترک خواهند کرد زیرا هرچند نیمه‌ی اول فیلم شامل سکانس‌هایی طولانی درباره‌ی جلسات دادرسی در سنا است و ضرب‌آهنگ کندی دارد اما نیمه‌ی دوم آن قربانی شدن عدالت در پای پول را به طرز مسحورکننده‌ای به تصویر می‌کشد. راموس در مستندهای قبلی خود، به‌ویژه سه‌گانه‌ی استثنائی‌اش درباره‌ی نظام دادگستری برزیل، توانسته است چهره‌ی آدم‌هایی را در معرض توجه قرار دهد که در یک نهاد قانون‌محورِ هزارتو گیر افتاده‌اند. «محاکمه» بیشتر بر گروه‌ها متمرکز است تا تک‌تک آدم‌ها؛ گروه‌های گوناگون نظرات خود را ارائه می‌دهند، و در فاصله‌ی میان اظهارنظرهای آن‌ها نماهایی از معماری متمایز برازیلیا و تظاهرکنندگانی را می‌بینیم که در حکم میان‌پرده‌ عمل می‌کنند.

در ابتدا تصاویری از رأی‌گیریِ پرسروصدا در مجلس نمایندگان را می‌بینیم، یعنی وقتی که سیاستمداران مخالفی مثل ژایر و ادواردو بولسونارو، پدر و پسرِ مشمئزکننده، حکومت دیکتاتوریِ نظامیان را می‌ستایند و به استیضاح دیلما به اتهام نقض قوانین بودجه رأی می‌دهند. بریده‌فیلم‌هایی که تا این‌جا دیده‌ایم تصاویری است که همه به آن دسترسی دارند اما از این‌جا به بعد، تمامی تصاویر حاصل کار راموس و مدیر فیلم برداری‌اش، آلن شوارسبِرگ، است که در حالی به سنا وارد می‌شوند که این مجلس سرگرم بررسی اتهامات است.

«محاکمه» نشان می‌دهد که سیاستمدارانِ آشکارا بی‌شرافتی که می‌خواستند از اتهام فساد علیه خود جانِ سالم به در برند چطور عدالت را مضحکه کردند.

نام هیچ کسی روی تصاویر نقش نمی‌بندد، بنابراین تماشاگر باید این سیاستمداران را بشناسد یا خیلی دقت کند، نه فقط به حرف‌های آن‌ها بلکه به گروه‌های بی‌سروصدایی که تشکیل می‌دهند. از نظر بصری بسیار جالب است که اپوزیسیون، که همگی مردان سفیدپوست مسن‌تری هستند که لباس‌های محافظه‌کارانه‌ای بر تن دارند، مردان و زنان متنوع‌تر (البته نه به اندازه‌ی کافی پرشمارِ) عضو حزب دیلما را به عقب می‌رانند و دستِ بالا را می‌گیرند. سیاستمداران به شدت فاسدی مثل ادواردو کونیا و رومرو ژوکا اتهامات را مطرح می‌کنند، و ژانائینا پاسکوالِ مضحک از آن‌ها حمایت می‌کند. پاسکوآل همدست پر ادا و اطواری است که خودنمایی‌اش آدم را به این فکر می‌اندازد که آیا صرفاً دارد دروغ می‌گوید یا واقعاً متوهم است.

خوزه ادواردو کاردوسو، وزیر دادگستری، هشدار می‌دهد که کودتایی در حال وقوع است اما کسی به حرف‌های او توجه نمی‌کند و نمایندگان به تعلیق ۱۸۰ روزه‌ی دیلما از مقام ریاست جمهوری رأی می‌دهند تا کمیته‌ی تحقیق و تفحص سنا به ارزیابی اتهامات ادامه دهد. زمام دولت به میشل تِمِر، معاون رئیس جمهور، واگذار می‌شود، کسی که خودش به طور موجهی در معرض اتهام فساد قرار دارد. زمانی که دیلما روسف شهادت می‌دهد قدرت درونی او نه تنها از طرز حرف زدنش بلکه از نگاه‌های نافذش هویدا است؛ وقتی به اطرافیانش می‌نگرد گویی نور از فانوس دریایی ساطع می‌شود. راموس در این فیلم نه به ارزیابی دوران ریاست جمهوری دیلما علاقه دارد و نه می‌خواهد به اتهامات مطرح شده علیه سَلَف او، لوئیز لولا دا سیلوا، بپردازد-این می‌تواند موضوع فیلم دیگری باشد. در عوض، «محاکمه» نشان می‌دهد که سیاستمدارانِ آشکارا بی‌شرافتی که می‌خواستند از اتهام فساد علیه خود جانِ سالم به در برند چطور عدالت را مضحکه کردند.

راموس از تظاهرکنندگان مدافع استیضاح چهره‌ای اهریمنی ارائه نمی‌دهد و برای ایجاد موازنه، تظاهرکنندگان حامی رئیس جمهور را هم نشان می‌دهد. حضور آن‌ها به بینندگان یادآوری می‌کند که آن‌چه در مجلس می‌گذرد بر بیرون از مجلس تأثیر می‌گذارد. در نیمه‌ی اول این مستند، سبک غیرمداخله‌جویانه‌ی راموس رخوت‌آور است و تماشاگر را به یاد مستندهای فردریک وایزمن می‌اندازد که به نمایش جلسات هیئت مدیره علاقه داشت. اما رویکرد حساب‌شده و غیراحساساتیِ راموس به افزایش تدریجی ضرب‌آهنگ فیلم کمک می‌کند و اجازه می‌دهد که خشم به تدریج در تماشاگر انباشته شود و یک‌باره فوران کند.[۱]

جنی کاراکایا: ماریا، شما چند مستند بسیار قوی و موفق ساخته‌اید. چرا برایتان این قدر مهم بود که این فیلم را بسازید و این داستان را تعریف کنید؟

ماریا اوگوستا راموس: خب، به نظرم خیلی مهم بود چون این فیلم به اتفاقی بسیار بسیار اساسی در تاریخ ما می‌پردازد. وقتی درباره‌ی برزیل حرف می‌زنم معمولاً منظورم نه تاریخ برزیل بلکه تاریخ آمریکای لاتین است، به خاطر اتفاقاتی که الان دارد در آمریکای لاتین در چند کشور مختلف روی می‌دهد. بنابراین، به نظرم خیلی خیلی مهم است که این اتفاقات را به طور مستند ثبت کنیم، آن هم به صورتی که به روایت‌های متفاوت دسترسی داشته باشیم، نه فقط به همان روایت موافق استیضاح که اکثر رسانه‌ها منتشر کردند. پس به نظرم مهم بود که این کار را بکنم و اجازه دهم که دیگر روایت‌ها و استدلال‌ها هم مطرح شوند. علاوه بر این، می‌خواستم به گفتمان و وقایع جاری هم نگاه کنم. نه تنها به امور واقع بلکه به گفتمان و به تعامل‌ها، به این که در سراسر این دوره مردم چطور با هم رفتار می‌کردند و چطور با هم ارتباط برقرار می‌کردند یا نمی‌کردند.

کاراکایا: آیا ورود به مجلس و دسترسی به سیاستمداران و مشاهده‌ و فیلم‌برداری از این اتفاقات سخت بود؟

راموس: بله. کمی سخت بود. برای چند روز اول، که فقط در مقدمه‌ی فیلم می‌بینید، اجازه نداشتیم در مجلس نمایندگان فیلم‌برداری کنیم. در آن زمان، رئیس مجلس به ما اجازه نداد که فیلم‌برداری کنیم، اما در بیرون فیلم‌برداری کردیم. خوشبختانه در مجلس سنا به ما اجازه دادند که از کل روند استیضاح، کمیته‌ها، جلسه‌ی عمومی و صدور حکم فیلم‌برداری کنیم. به وکیل مدافع رئیس جمهور و تیم حقوقی‌اش و همچنین سناتورهای حامی او و مخالف استیضاح هم دسترسی داشتم. این شفافیت مهم بود. یکی از من پرسید، «چرا همین کار را در مورد مخالفان رئیس جمهور نکردی؟» خب، من سعی کردم که به مخالفان روسف هم نزدیک شوم اما آن قدر که به چپ‌ها دسترسی داشتم به آن‌ها دسترسی نداشتم. با وجود این، به نظرم مهم بود که استدلال‌های آنها را هم در فیلم ارائه دهم، منظورم استدلال‌های دادستان، ژانائینا پاسکوال، و سناتورهای موافق استیضاح است. و سعی کردم که این کار را انجام دهم.

کاراکایا: خودتان چه موضعی دارید؟ آیا بی‌طرف بودید؟

اتهامات مبتنی بر نکات فنی بود، در اصل نکات فنی مالی. هیچ پولی ناپدید نشد.

راموس: من به هیچ وجه بی‌طرف نیستم، نه به عنوان یک موجود سیاسی و نه به عنوان یک فیلم‌ساز. منظورم این است که فیلم‌ام بی‌طرف نیست. هیچ فیلمی بی‌طرف نیست. فیلم من ۱۳۹ دقیقه است از آن‌چه رخ داده. مهم نیست که من موافق استیضاح هستم یا مخالف آن یا این که فکر می‌کنم کار احمقانه‌ای بود. منظورم این است که فیلم باید خودش گویا باشد. این فیلم باید تجربه‌ی سینمایی این اتفاق باشد. مردم باید خودشان بتوانند ببینند، بتوانند در آینه نگاه کنند و ببینند چه اتفاقی رخ داده است. قدرت فیلم در این نهفته است. بنابراین برای من مسئله فقط این نیست که فیلمی بسازم تا از نظری دفاع یا با آن مخالفت کنم.

کاراکایا: برای شما بیان حقیقت مهم بود.

راموس: بی‌تردید، من به حقیقت متعهدم. اما قطعاً، برای من فهم این اتفاق و علل و نحوه‌ی وقوع آن مهم بود، می‌خواستم بفهمم چطور کار به این‌جا کشید. اگر از من بپرسید، بی‌تردید شخصاً با استیضاح مخالف‌ام. به نظرم کودتایی پارلمانی بود.

کاراکایا: علت واقعی استیضاح روسف چه بود؟

راموس: اتهامات مبتنی بر نکات فنی بود، در اصل نکات فنی مالی. هیچ پولی ناپدید نشد. به نظرم، روسف مرتکب هیچ جرمی نشده بود. مسئله عبارت بود از تعویق در پرداخت یارانه‌ها به کشاورزان. دولت در پرداخت این مبالغ تأخیر کرد، درست است؟ روسف کاری نکرده بود. هیچ چیزی را امضا نکرده بود. وزارت دارایی در این روند دخیل بود. به هر حال این مسئله به نکات فنی بودجه و تصمیم‌های مالی مربوط به بودجه ربط داشت. دولت‌های قبلی نیز همین طور عمل کرده بودند و حسابرسان هم تا آن موقع مخالفت نکرده بودند. اما یک دفعه نظرشان تغییر کرد و گفتند، «نه، نباید این کار را بکنید.» وقتی حسابرسان شکایت کردند، رئیس جمهور و دولت همه‌ی مبالغ معوقه را پرداختند. تمامش را. پس در واقع، حتی نمی‌توان گفت که روسف تقاص جرم‌های دیگران را پس داد. اصلاً جرمی رخ نداده بود.

کاراکایا: به نظرتان برایش پرونده‌سازی کردند؟

راموس: بله. باید فهمید که تحقیقاتی درباره‌ی فساد در جریان بود اما به این مسئله ربط نداشت. آن تحقیق به فساد پتروبراس، شرکت نفتی پتروبراس، مربوط بود. این فساد ابعاد گسترده‌ای داشت و این تحقیقات همچنان ادامه دارد. اما قطعاً این پرونده بر قضیه‌ی روسف هم تأثیر گذاشت. این را در فیلم هم می‌بینید، این که چقدر سیاستمدارانِ درگیر در این تحقیق سعی می‌کردند که پرونده را مختومه اعلام کنند.

کاراکایا: چرا ژانائینا پاسکوال این قدر احساساتی رفتار می‌کرد؟

راموس: او خیلی احساساتی است. به نظرم استدلال‌های خاص خودش را هم داشت. من با استدلال‌های او موافق نیستم اما باید آن‌ها را شنید. مهم است که بدانیم این استدلال‌ها وجود دارند. باید حرف‌های او را شنید، و فیلم هم می‌خواهد همین کار را بکند چون او در کل روند استیضاح شخص بسیار مهمی بود. نمی‌دانم چرا با روسف مخالف است. نمی‌دانم آیا با دیلما روسف مخالف است یا با سیاست‌های چپ‌گرایانه.

کاراکایا: اخبار جعلی و نمایش مضحک رسانه‌ای تأثیر زیادی بر انتخابات ریاست جمهوری آمریکا داشت. آیا به نظرتان در استیضاح روسف نیز همین طور بود؟

برای همه‌ی برزیلی‌ها، فارغ از گرایش‌های سیاسی‌شان، اوضاع بسیار نگران‌کننده و ناراحت‌کننده است. باید برای خروج از این وضعیت راهی پیدا کنیم.

راموس: صد در صد. بدون شک همین طور بود. به همین دلیل فکر می‌کنم که فیلم این قدر ضروری است، برای مقابله با این وضعیت، برای ارائه‌ی روایتی متضاد، برای این که نشان دهد روایت‌های دیگری هم می‌تواند وجود داشته باشد. یک عالمه اخبار جعلی وجود دارد. خیلی زیاد. کلی تحریف حقیقت وجود دارد. برای مثال، درباره‌ی اتهامات روسف یک عالمه توضیحات مبهم ارائه ‌دادند-روندی به شدت کافکایی بود. کسی نمی‌دانست که قرار است چه اتفاقی بیفتد. کسی نمی‌دانست چرا روسف داشت استیضاح می‌شد.

کاراکایا: اوضاع در مجلس نمایندگان آشفته به نظر می‌رسید.

راموس: در مجلس نمایندگان قطعاً همین طور بود. اما همان طور که در فیلم می‌بینید، در سنا این طور نبود. کل روند اصلاً این طور نبود. در سنا واقعاً دادرسی انجام شد. افرادی شهادت دادند و استدلال‌هایی ارائه کردند. گاهی با هم درگیر شدند اما رفتارشان بسیار متمدنانه‌تر از مجلس نمایندگان بود. بله، بر سر مضمون و طرز بیان استدلال‌ها بحث و جدل‌هایی درگرفت، و فیلم هم می‌خواهد ببیند که این حرف‌ها در آن شرایط چه معنایی داشت.

کاراکایا: آیا فکر می‌کنید فیلم‌برداری و حضور شما بر بعضی از واکنش‌ها یا نتیجه‌ی استیضاح تأثیر داشت؟

راموس: همیشه این را از من می‌پرسند، به خاطر فیلم‌های قبلی‌ام، چون در فیلم‌هایم با کسی مصاحبه نمی‌کنم. فیلم‌هایم همیشه عمدتاً مبتنی بر مشاهده است. در این مورد، باید بگویم هیچ تأثیری نداشت. منظورم این است که به چیزهای دیگری که داشت اتفاق می‌افتاد خیلی بیشتر توجه می‌کردند. تنش زیادی وجود داشت. تلویزیون سنا از همه‌ی اتفاقات کمیته‌ها فیلم‌برداری می‌کرد. بنابراین، وقتی به ما اجازه دادند که از پشت صحنه‌ها و جلسات پشت درهای بسته فیلم بگیریم کاملاً به من اعتماد کردند و چاره‌ای هم نداشتند. نگرانی‌های دیگری داشتند.

کاراکایا: فکر می‌کنید چه اتفاقی باید در برزیل بیفتد تا تغییرات مثبتی رخ دهد و کشور دوباره احیا شود.

راموس: در یک کلمه، به نظرم دموکراسی لازم داریم. به انتخابات تمام‌عیار با نامزدهایی شجاع نیاز داریم. باید به دموکراسی کامل بازگردیم. ]در اکتبر[ انتخابات داریم و سرانجام می‌توانیم بر اختلافاتی که دارد این کشور را نابود می‌کند، غلبه کنیم و به رأی دادن برگردیم، به جای این که همه‌ی چیزهایی را که در ۱۱ سال گذشته به وجود آورده‌ایم از بین ببریم. به نظرم خیلی خیلی مایه‌ی تأسف است. برای همه‌ی برزیلی‌ها، فارغ از گرایش‌های سیاسی‌شان، اوضاع بسیار نگران‌کننده و ناراحت‌کننده است. باید برای خروج از این وضعیت راهی پیدا کنیم.

کاراکایا: روند فیلم‌سازی‌تان چگونه است؟

راموس: معمولاً درباره‌ی وضعیت، شخصیت، روند یا اتفاق خاصی که برایم جالب است فیلم می‌سازم. و بعد افرادی را پیدا می‌کنم تا از طریق آنها به آن وضعیت، زمان و مکان بپردازم و بر زندگی روزمره‌ی آنها تمرکز می‌کنم. بنابراین، از طریق این افراد و زندگی‌شان واقعیت را به تصویر می‌کشم و نشان می‌دهم. معمولاً فیلم‌نامه می‌نویسم. بعد به سراغ تأمین هزینه می‌روم. بعد ساختن فیلم تصویب می‌شود. معمولاً همه‌ی عواملِ تولیدِ فیلم‌هایم هلندی هستند چون خودم نیمه‌هلندی‌ام. اما این بار چنین اتفاقی نیفتاد. تصمیم گرفتم که فیلم‌برداری کنم و فردا سوار هواپیما شدم و به برزیل رفتم. خیلی فوریت داشت.

کاراکایا: آیا می‌خواهید از انتخابات ریاست جمهوری فیلم‌برداری کنید؟ برنامه‌ی بعدی‌تان چیست؟

راموس: نه. برنامه‌ی بعدی‌ام توزیع و پخش این فیلم است. و می‌خواهم به تعطیلات بروم.[۲]

برگردان: عرفان ثابتی