تخریب خاک در ایران

بحران‌های زیست‌محیطی در این سالها ایران را فرا گرفته است. فرسایش خاک یکی از این بحران‌ها است که ناصر کرمی در گزارش زیر، آن را بررسی کرده است. این بحران به‌حدی رسیده که اگر فرض کنیم دولت همه توش و توانش را به‌کار گیرد تا این میزان را به یک‌سوم مقدار کنونی کاهش دهد (فرضی دشوار در شرایط مدیریتی و اقتصادی کنونی کشور)، باز هم ایران کماکان رتبه اول فرسایش خاک در جهان خواهد بود.

ابتدا: آمارهای مربوط به فرسایش یا آلودگی خاک معمولا چندان توجهی بر نمی‌انگیزد. خاک اساسا پیش پا افتاده‌ترین پدیده عالم هستی است.ریب و فرسایش گسترده خاک در ایران اغلب مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

طرفداران محیط زیست ممکن است واکنش سراسری و پرشور نسبت به موضوعاتی مثل سگ کشی در یک شهر یا قطع درختان حیاط یک ساختمان دولتی داشته باشند، اما حتی دهشتناک ترین گزارش های مربوط به بحران فرسایش خاک در ایران گوشه چشمی از کسی تر نمی کند.

منابع رسمی متعددی می‌گویند ایران رتبه نخست فرسایش خاک را در جهان دارد.

رییس جامعه جنگل‌بانی ایران، که خود با سابقه سال‌ها مدیریت سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور مسئولیت مستقیم حفاظت از خاک در ایران را به عهده داشته با تایید این ادعا اضافه می‌کند «مساحت خاک ایران ۲/۱ درصد از خشکی های زمین است و رقم سالانه ۲ میلیارد تن فرسایش خاک ایران چیزی معادل ۷/۷ درصد فرسایش جهانی است و این رقم بالاترین رقم فرسایش خاک دنیا است».

به این ترتیب هر دو نهاد علمی و اجرایی رسمی کشور درباره رسیدن ایران به قله فرسایش خاک در جهان اتفاق نظر دارند.

آمار واقعی فرسایش خاک در ایران چقدر است؟

اما این همه ماجرا نیست. منابع دیگری می‌گویند نرخ ۲ میلیارد تن فرسایش سالانه خاک که معمولا از سوی نهادهای دولتی ابراز می‌شود (و البته در همین حد هم ایران را به فرساینده ترین کشور جهان در حوزه خاک تبدیل کرده) بسیار محافظه‌کارانه اعلام شده‌است و مقدار واقعی می‌تواند حتی ۳ برابر این نرخ باشد.

بر اساس گزارشی که انجمن علوم خاک ایران منتشر کرده است «نرخ سالانه فرسایش خاک در ایران تا ۳۳ تن در هکتار گزارش شده که ۵ تا ۶ برابر حد مجاز است. هم‌چنین میانگین سالانه فرسایش خاک نیز به حدود ۱۵ تن در هکتار رسیده که سه برابر متوسط قاره آسیاست».

اگر این ادعا درست باشد، یعنی میزان جابجایی خاک در ایران، نه ۲ میلیارد تنی است که اغلب در گزارش‌های رسمی به آن استناد می‌شود و نه حتا ۴٫۵ میلیارد تنی است که معاون وقت رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور، چند سال پیش آن را اعلام کرده بود! بلکه سخن از فرسایشی در حدود ۵ تا شش میلیارد تن در سال است (همان منبع).

این نرخ را که توسط یک مرجع علمی و تخصصی اعلام شده می‌توانیم از زاویه ای دیگر مرور کنیم: هم‌اکنون میزان فرسایش خاک در ایران به‌حدی رسیده که اگر فرض کنیم دولت همه توش و توانش را به کار گیرد تا این میزان را به یک‌سوم مقدار کنونی کاهش دهد (فرضی دشوار در شرایط مدیریتی و اقتصادی کنونی کشور) باز هم ایران کماکان رتبه اول فرسایش خاک در جهان خواهد بود. آنچه که نشان می‌دهد فرسایش خاک نه فقط بزرگ‌ترین بحران محیط زیست ایران، بلکه می تواند حتی بزرگترین مولفه در شکل گیری چشم انداز آینده حیات اقتصادی و اجتماعی کشور به شمار آید.

لایحه حفاظت از خاک: خوش‌بینی بدون پشتوانه

بعد: هفته گذشته رسانه ها خبری منتشر کردند با مضمون تصویب لایحه حفاظت خاک در ایران.

به‌‌گفته سازمان حفاظت محیط زیست، «در این لایحه آلودگی و تخریب و مصادیق آن و همچنین آلوده‌کننده و تخریب‌کننده خاک و نحوه برخورد قانونی با آن‌ها تعیین و موضوع آموزش حفاظت خاک و فرهنگ‌سازی در این‌باره و نقش سازمان‌های متولی نیز مورد نظر قرار گرفته است».

تصویب این لایحه چقدر می‌تواند به کاهش روند فرسایش خاک در ایران کمک کند؟ به دو دلیل چندان نمی‌توان خوش‌بین بود.

نخست آن‌که تمرکز افزون‌تر لایحه بر موضوع آلودگی خاک است و نه فرسایش آن. آلودگی خاک هم بخش خیلی کوچک‌تری از بحران زیست محیطی حوزه خاک در ایران است و هم اینکه بدون تصویب این قانون هم تاکنون امری غیر مجاز بوده و بعضا در قالب مقررات عمومی محیط زیست با آن برخورد می‌شده‌است. اما این‌که در مواردی مثل استفاده بی رویه از سموم و کود شیمیایی در بخش کشاورزی (مهمترین عامل آلودگی خاک در ایران) و یا حوزه‌های بهره‌برداری نفتی نتوانسته‌اند تاثیری در کاهش انتشار آلودگی داشته باشند ناشی از نبود قانون نبوده، بلکه واقعیت این است که سازمان محیط زیست اصلا زورش به آلایندگان نمی‌رسیده است.

لایحه حفاظت خاک یک فعالیت معمول کاغذسالارانه است که در کنار همه آن قوانین و لوایح پرطمطراق قرار خواهد گرفت که هرگز مورداعتنای نقش آفرینان اصلی محیط زیست، اعم از آلایندگان یا مجریان قانون قرار نمی گیرد.

دوم این‌که موضوع فرسایش خاک در ساحتی بزرگتر از حوزه مدیریت محیط زیست و می‌توان گفت حتی حوزه اختیارات دولت رخ می‌دهد. پس این لایحه یا هر لایحه «شیک و مجلسی» دیگر که توسط دولت ارائه شده و توسط دولت هم قرار است پیگیری شود بعید است که منشا اثر باشد.

برای مثال تخریب نظام هیدروشناختی سرزمین در قالب فعالیت‌های مخربی مثل سدسازی بی‌رویه و خشکاندن دشت‌ها و غیره می‌تواند عامل اصلی فرسایش خاک در ایران به شمار آید. اما نمی‌توان تصور کرد به صرف تصویب یک لایحه حالا دیگر سازمان محیط زیست می‌تواند به وزارت نیرو بگوید بس است، دیگر سد نساز و دست‌کم سدهایی را که منجر به خشکیدن ۳۰۰ دشت خشکیده کنونی کشور شده‌اند (افزون بر نیمی از دشت های کشور) برچین و قلع و قمع کن.

مساله دیگر چرای بی رویه و دامداری زیان‌بار سنتی است که بعید است در شرایط اقتصادی موجود دولت بتواند کاری برای مهار آن بکند. عشایر همچنان‌که بنیانگذار جمهوری اسلامی گفته بود «ذخایر صدیق جمهوری اسلامی» هستند و دولت در پاسداشت متابعت غالبا بی چون و چرای‌شان از نظام چاره‌ای ندارد جز همین اعطای حق واگذاری بی چند و چون چرای دام به آنها.

لایحه حفاظت خاک به‌واقع یک فعالیت معمول کاغذسالارانه است که در نهایت کنار همه آن قوانین و لوایح پرطمطراق قرار خواهد گرفت که هرگز مورد اعتنای نقش‌آفرینان اصلی محیط‌زیست، اعم از آلایندگان یا مجریان قانون قرار نمی‌گیرد.

ایران؛ قامتی که هر سال کوتاه‌تر می‌شود

سرانجام: جز آنکه ایران در رده نخست فرسایش خاک در جهان قرار دارد، می‌توان آمار این بلای مصیبت‌بار را به‌شکل دیگری هم بازگو کرد.

مثلا این‌که با تقسیم حجم خاکی که سالانه از دست می‌رود بر کل مساحت کشور می‌توان به این نتیجه رسید که هم اکنون ایران دارد سالانه دو میلی‌متر کوتاه‌تر می‌شود.

یا این‌که این حجم خاک تقریبا معادل کل حجم سه جزیره تنب بزرگ و کوچک و ابوموسی است.

این هم داستانی است که از دست رفتن حتی یک سانتی‌متر از خاک این سه جزیره یا هر جزیره ایرانی دیگر و یا هر بخش دیگری از پهنه ایران مصداق بی‌وطنی و بی‌غیرتی و ده‌ها جور خسران اخلاق و معنوی دیگر است اما چنین حجمی از مساحت ایران، آن هم بخشی از این مساحت که بستر حیات است و زمینه زندگی ایرانیان، شتاب‌ناک از دست می رود و توجهی هم بر نمی‌انگیزد.

خاک، موضوعی است که در کنار بسیاری مسائل زیست محیطی دیگر نشان می‌دهد که در ایران وقتی از محیط زیست حرف می‌زنیم، از آلودگی و تنش در زیست‌بوم‌های طبیعی یا انسانی حرف نمی‌زنیم، داریم از چروکیدن و آب رفتن و خشکیدن و بی آیندگی یک کشور حرف می‌زنیم.

همین یک قلم یادتان باشد که ایران دارد سالانه دو میلی‌متر کوتاه‌تر می‌شود.

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)