مدرسه عرف و تاریخ

حوزه‌ای که امروزه به عنوان حوزه علمیه قم می‌شناسیم، تفاوت‌های ماهوی با محافل علمی قم در قرون اولیه و حتی میانی دارد. آنچه که امروزه مبنا و مشخصه‌ بسیاری از فقهای این حوزه محسوب می‌شود، بیش از همه متأثر از آرا و مبانی مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی است که از دی ۱۳۲۳ شمسی در قم مستقر شد و سبک‌های استدلالی خود را که در نجف و اصفهان فراگرفته و با مهارت‌ها و توانایی‌های اجتهادی خویش انسجام و گسترش داده بود، به عنوان روش نوینی در طول ۱۶ سال مرجعیت خود در قم عرضه کرد.

توجه به عرف از ویژگی‌های عمده این سبک تفقه است. البته پیش از ایشان، مرحوم آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی؛ مؤسس حوزه علمیه قم که از سال ۱۳۰۱ شمسی تا ۱۳۱۵ شمسی زعامت حوزه قم را در دست داشت، بی‌توجه به عرف نبود و در استنباطات خود همچون استادش مرحوم سید محمدکاظم یزدی (سید صاحب عروه) توجه خاصی به عرف داشت. این نگاه با توجه ویژه به روایات و رجال و بسترهای تاریخی صدور روایات آمیخته شد و سبک نسبتا متفاوتی را در حوزه قم ایجاد کرد که البته سیطره کامل بر این حوزه نیافت و حوزه قم، اکنون ترکیبی از سبک‌های اجتهادی گوناگون است.

مرحوم آیت‌الله دکتر مهدی حائری یزدی (فرزند مؤسس حوزه قم) درباره سبک اصولی استادش آیت‌الله بروجردی گفته است: «ایشان فلسفه را پیش دو تن از فلاسفه بنام اصفهان خوانده بودند، ولی فلسفه را در مسائل اصول و فقه هیچ سرایت نمی‌دادند. عقیده من این است که فلسفه ایشان از آقای شیخ محمدحسین اصفهانی (کمپانی) خیلی بهتر بود … آقای بروجردی عمیقاً به مسائل فلسفه نگاه می‌کرد. آقای اصفهانی فلسفه را زیاد دخالت داده، تا جایی که صورت مسائل اصول را به صورت مسائل فلسفی تغییر داده است و الحق این کار در نوع خود بی‌نظیر و نوآوری محسوب می‌شود. ولی آقای بروجردی با آن عمق و تسلطی که داشتند، فلسفه را هیچ مداخله نمی‌دادند، چون معتقد بودند که خرج اینها دو جاست.» – جستارهای فلسفی، ص ۳۶۲-

همین نگرش سبب شد که نگاه عرفی به روایات در قمی‌ها گسترش یابد. از نظر اهمیت دادن به بسترهای تاریخی روایات نیز آقای بروجردی به سبک خاص خود در علم حدیث و رجال رسیده بود و شاگردان وی همچون امام خمینی، آیت‌الله‌ منتظری، آیت‌الله فاضل لنکرانی و آیت‌الله شبیری زنجانی نیز این نگاه را در قم گسترش داده‌اند. آقای منتظری در درس خارج فقه خود در سال ۱۳۸۲ درباره این سبک خاص استادش گفته است: «مرحوم آیت‌الله بروجردی می‌گفتند در مسایل به یک روایت ولو صحیح نمی‌شود فتوا داد. ما چه می‌دانیم که واقعا لفظ امام چه بوده … این فرمایش آقای بروجردی را دست کم نگیرید!» – فلسفه سیاسی اجتماعی آیت‌الله منتظری، ص ۱۸۱-

همین سبک را مرحوم منتظری در تفقه خویش به کار می‌بست و آن را دست کم نگرفته بود. وی می‌گفت که بسیاری از راویان، روایت‌های خود از سخنان ائمه (ع) را همچون خبرنگاران کنونی گزارش کرده‌اند و نمی‌توان روی الفاظ این روایات همچون الفاظ قرآنی جمود و اصرار داشت. – درس روضه کافی آیت‌الله منتظری، سال ۱۳۸۵-

توجه به آرای فقهای اهل سنت نیز از مشخصه‌های سبک تفقه آقای بروجردی بود. وی بنا به نقل شاگردان شاخص خود، قائل بود که بسیاری از روایات اهل بیت (ع) در واکنش به آرای فقهای عامه صادر شده و در حاشیه آنها معنا می‌کند. این گزاره که فقه شیعه، حاشیه بر فقه عامه است، جمله مشهور آقای بروجردی است که بر برخی فقهای قم گران می‌آمد و حتی استاد شاخصی چون آیت‌الله بهاءالدینی آن را نقد می‌کرد. این نقدها سبب شده که حوزه قم، حوزه‌ای با سبک‌های متفاوت و متنوع باشد.

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)