پوهاند دوکتور حبیب پنجشیری/ چهار شنبه ۲۶ جدی ۱۳۹۷/
تاریخ صنعت، شباهت به جادۀ طویلی دارد که بشریت طیِ قرونِ متمادی در مسیرِ آن حرکت می‌کند. پیامد انقلاب‌های صنعتی در انگلیس، امریکا و فرانسه در قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی باعث فروپاشیِ استبداد و لغو امتیازاتی ویژه گردید و زنده‌گی مردمانِ آن ممالک را بیش از پیش تغییر داد. انقلاب صنعتی که از ۱۷۵۰ میلادی آغاز شده بود، هنوز هم ادامه دارد.
جنبش انقلاب صنعتی در انگلیس با یک رشته اختراعات در صنعت نساجی آغاز شد. دانشمندان و صنعت‌کارانِ کشورهای دیگر نیز به این حرکت پیوستند. از آن‌جایی که تولید نخ در سطح پایین قرار داشت و نیاز بازار را برآورده نمی‌توانست، در سال ۱۷۳۳ میلادی ماشین بافت را جان‌کی اختراع کرد. بدین ترتیب کارخانه‌ها بیش از پیش بر تولید پارچه‌های نخی افزودند. با آن‌هم تا ۱۷۵۰ میلادی در اروپا و امریکا، در خرید پارچه‌های نخی، کمبود احساس می‌گردید.
صنعت‌گرانِ ماهر برای آن‌که از بافنده‌گان عقب نمانند، پروسۀ تولید نخ را سرعت بخشیده و در سال ۱۷۶۴ میلادی شخصی به نام هارگریوز ماشینی اختراع نمود که چند نخ را در یک‌زمان تولید می‌کرد. در سال ۱۷۶۹ میلادی ماشینِ دیگری اختراع شد که به‌وسیلۀ آب کار می‌نمود. یک دهه بعد، دانشمندان موفق به اختراع ماشین ریسنده‌گی شدند که از دو ماشین تشکیل شده بود و سرانجام در سال ۱۷۸۷ میلادی، دستگاه تازه‌یی برای بافنده‌گی اختراع گردید.
انقلاب صنعتی مراحل ذیل را پیموده است:
مرحلۀ اولِ انقلاب صعنتی شامل سال‌های ۱۷۵۰ و ۱۸۷۰ میلادی بیش از یک قرن تداوم یافت که آن‌را «انقلاب صنعتی دیرین» می‌نامند و ویژه‌گی آن عبارت بود: استفاده از ماشین در کارخانه و وسایل حمل‌ونقل. همچنان بهره‌گیری از قوۀ بخار و ارتقای صنایع خانه‌گی به مراکز صنعتی.
مرحلۀ دوم در برگیرندۀ سال‌های ۱۸۷۰ تا ۲۰۱۳ میلادی بود. آن تغییرات به اندازه‌یی در پیشرفت اقتصادی دارای اهمیت می‌باشد که آن را «انقلاب صنعتی جدید» مسما کرده‌اند. خصوصیات انقلاب صنعتی جدید از سال ۱۸۷۰ میلادی به بعد روی دست گرفته شد. تمرکز بیشتر آن بر تهیۀ کالا به مقادیر زیاد بود. همچنان به کارگیری علوم در صنعت و استفاده از انرژی برق، بهره‌برداری از نیروی نفت برای سوخت و ایجاد وسایل حمل‌ونقلِ سریع و تشکیل اتحادیه‌های کارگری را در نظر داشت.
در مرحلۀ سوم تصور می‌رفت پیشرفت‌های حیرت‌آوری در دهه‌های آینده به وقوع خواهد پیوست و جوامع بشری از ماشین برای نظارت در پیشرفت کار، مواد مصنوعی و استفاده از انرژی اتومی در مسافرت‌های فضایی بهره‌مند خواهند شد.
جوانه های انقلاب صنعتی در کشور انگلیس برای بار نخست روییدن گرفت. این کشور مواد خام را از بازارهای خارجی خریداری می‌نمود و خود دارای منابع غنیِ آهن و زغال‌سنگ بود. انگلستان به دلیل دور بودن از ممالک اروپایی و درگیری‌ها، موفق به تشویق مردم برای اکتشافات علمی، اختراعات و انقلاب صنعتی گردید.
تحولی که در صنعت نساجی آغاز شده بود، به صنایع دیگر نیز سرایت کرد: استفاده از ماشین احتیاج مالکانِ صنایع را به آهن و فولاد بیشتر کرد. برای ذوب سنگ آهن، به عوض زغال چوب از زغال سنگ استفاده صورت گرفت. با توجه به آن، مقدار زیادی آهن تولید گردید. در سال ۱۸۵۶ میلادی یکی از دانشمندان به نام بیسمر، کوره‌یی ساخت که با آن فولاد درجه‌اول به قیمتِ کم تهیه می‌شد. بدین ترتیب، زغال‌سنگ و فولاد اساس و بنیادِ عصر صنعتی جدید را ایجاد کردند.
منابع جدید نیرو
ماشین‌های ریسنده‌گی به‌وسیلۀ دست‌وپا کار می‌کردند، اما با توسعۀ صنعت، نیروی آب جای نیروی بشری را گرفت. چرخ آبی در دوران باستان به کار افتاد و در صنعت از آن استفاده شد. در سال ۱۷۶۹ میلادی جیمز وات ماشین بخار را تکمیل کرد. در سال ۱۷۸۵ میلادی از ماشینی که او ساخته بود، در کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کن استفاده به عمل آمد. به این ترتیب، از ماشین بخار در صنعت استفادۀ گسترده شد.
حمل‌ونقل
استفاده از ماشین بخار، تحول جدید را در حمل‌ونقل به‌وجود آورد. در سال ۱۸۰۷ میلادی یک دانشمند امریکایی به نام فولتن، قایق بخار را اختراع کرد. در سال ۱۸۳۰ میلادی کشتی‌های بخار در تمامی رودخانه‌ها مشاهده می‌شد و در سال ۱۸۲۵ میلادی اختراع ماشین بخار، راه را برای استفاده از خطوط آهن هموار ساخت.
ایجاد کارخانه
ایجاد کارخانه‌ها، جنبۀ برجستۀ انقلاب صنعتی بود که جانشین سیستم تولید خانه‌گی گردید. در سال‌های ۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ میلادی تولیدات خانه‌گی انجام می‌گرفت، ولی در سیستم تولید کارخانه‌یی، کالا توسط ماشین به وسیلۀ کارگرانِ مزدبگیر تهیه می‌شد. در سیستم تولید در کارخانه، تقسیمِ کار حاکم بود و در آن هر کارگر به ساختن بخشی از کالاهای تولیدی می‌پرداخت و هیچ کارگری یک کالای تولیدی را به صورتِ کُل تولید نمی‌کرد.
دنبالۀ انقلاب صنعتی
از سال ۱۸۷۰ میلادی، تغییرات اقتصادی سرعت گرفت. کالاها به مقدار زیاد ساخته شدند. از منابع و نیروهای جدید استفاده به عمل آمد. علم در صنعت به کار رفت. کالای صنعتی به مقدار زیادی در امریکا و اروپای غربی تولید و معمول شد و سایر نقاط جهان از آن‌ها تقلید کردند. در نتیجۀ استفاده از منابع جدید، این تحولات در صنعت تحقق یافت:
الف. اختراع برق توسط ادیسون و اخترع دینامو توسط میشل. این دو اختراع در امریکا و روسیه جداگانه صورت گرفتند.
ب. ماشین‌آلات نفتی در سال ۱۸۸۵ و ۱۸۹۳ میلادی به فعالیت آغاز نمودند. دانشمندان با استفاده از منابع جدید در ترانسپورت و مخابرات، تحولاتی را به‌وجود آوردند که نقاط مختلفِ جهان در نتیجۀ این‌گونه اختراعات به هم نزدیک شدند.
از طرف دیگر در صنعت ماشین‌سازی پیشرفت‌های شگفت‌انگیزی حاصل شد. برادران رایت در سال ۱۹۰۳ میلادی تسهیلات سفرهای هوایی را ایجاد کردند. در سال ۱۸۹۵ میلادی تیلی‌گرام بیسیم به‌وسیلۀ مارکونی اختراع شد. در سال ۱۹۱۶ میلادی رادیو را اختراع کردند. در سال ۱۹۲۷ میلادی یک‌تن از دانشمدان امریکایی موفق به اختراع تلویزیون شد و از آلۀ رادار در جنگ جهانی دوم از طریق هوا و دریا استفاده شد.
سرمایه‌داری یا به واژۀ انگلیسی آن کاپیتالیزم که در نتیجۀ انقلاب صنعتی به میان آمد، دارای مشخصاتِ ذیل بود:
وسایل تولیدی کارخانه‌ها و نظایر آن‌ها در تملکِ افراد است. مالکان، مواد خام، ماشین‌آلات و سایر لوازم را تهیه می‌کردند و کارگران به تولید محصولات می‌پرداختند. صاحبان صنایع از منافع تولید شده بهره‌مند می‌شدند؛ در صورتی که کارگران فقط دستمزد دریافت می‌داشتند. تراکم ثروت، مبالغ گزافی را برای پیشرفت کارهای صنعتی به کار انداخت و مالکان صنایعِ بزرگ موفق به تأسیس شرکت‌ها گردیدند.
ویژه‌گی جهان معاصر، رشد شتابان علم و تکنالوژی است. این رشد پُرسرعت، جهان را در آستانۀ انقلاب صنعتیِ نوینی قرار داده و ساختارهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را به سوی دگرگونی‌های ریشه‌یی سوق داده است.
نتایج اقتصادیِ انقلاب صنعتی
تاریخ جامعۀ انسانی از جهت محتوا، تاریخ توالی و تسلسلِ اشکال مختلفِ اقتصادی و اجتماعی است که مصداق راستین آن، نتایج اقتصادی انقلاب صنعتی می‌باشد:
– انقلاب صنعتی در طرز زنده‌گی مردم، اثر عمیقی به‌جا گذاشت.
– ماشین عامل عمدۀ تولید و نشانۀ ارزش‌های معاصر بود که آن را عصر ماشین می‌خوانند.
– به عوض نیروی انسانی در به‌کاراندازی ماشین‌ها از نیروهایی دیگر استفاده شد.
– کارخانه به عنوان کانون تولید عرض اندام کرد.
– در مقادیر محصولاتِ تولیدی افزایش به عمل آمد و متناسب با آن، مزد کارگران افزایش یافت، آن‌ها موفق شدند لوازم زنده‌گی خویش را خریداری کنند. سطح زنده‌گی کارگران در مقایسه با گذشته پیشرفت کرد.
– در کارخانه‌ها تقسیم کار عملی گردید.
– سیستم تولید خانه‌گی جای خود را به نظام سرمایه‌داری جدید خالی کرد.
– کارگران مانند سابق به ادامۀ کارشان مطمین نبودند و تصور می‌کردند به امر کارفرما از وظایف‌شان رانده می‌شوند. از این‌رو برای دفاع از حقوق کارگران، اتحادیه‌ها ایجاد شد.
نتایج سیاسیِ دگرگونی‌ِ صنعتی
تحولات صنعتی در روابط دولت‌ها با افراد و متقابلاً گروه‌های مردم با دولت‌ها تأثیر مساوی داشته است. به تناسب سهم طبقۀ متوسط و کارگر در حصول رأی، دموکراسی نیز توسعۀ بیشتر یافته است. البته از توسعه برداشت دوگانه می‌شود؛ به این تعبیر که فرهنگ و توسعه به دو افادۀ متغییر بدل شده‌اند. بر اساس برداشت اول، توسعه برآیندی از رشد اقتصادی، افزایش سریع و متداوم تولید و عاید سرانه و بر اساس دیدگاه دوم، توسعه فرآیند افزایش آزادی واقعیِ افرادی است که از مواهب هر فعالیتی بهره‌مند می‌شوند.
مالکان صنایع، طبقۀ جدیدی را در جامعه به وجود آوردند و از اهمیتِ حلقۀ اشرافیت کاسته شد. به زنان حق رأی اعطا شد و بدین ترتیب برابری آنان با مردان تا حدی برقرار گردید.
یک رشته از کشورهای سرمایه‌داری موفق به حل برخی از مشکلاتِ ناشی از انقلاب صنعتی مانند بی‌کاری، فقر و بحران اقتصادی نشدند و این موارد مردم را تشویق نمود که از روش‌های سیاسی و اقتصادیِ جدیدی پیروی نمایند.
بعضی از دول صنعتی مانند انگلیس، آلمان و امریکا به عنوان کشورهای پیشرفته در عصر جدید مطرح شدند.
دولت‌ها برای به‌دست آوردنِ بازار جدید و مواد خام و همچنان به کارگیری سرمایۀ اضافی خود، متوسل به سیاستی شدند که آن را نظام سرمایه‌داری می‌خواندند.
هنوز نظری ثبت نشده است. شما اولین نظر را بنویسید.