ایزدیان؛ کهن ترین آیین کردستان چه میگویند؟

در بین قربانیان گوناگون پیشروی‌، تجاوز، وجنایت های مزدوران «گروه خلافت اسلامی عرق وشام- داعش» در سوریه وعراق یک گروه ۵۰ هزار نفری ایزدی هم هستند که در کوه‌های شنگال در شمال غرب عراق گرفتار تجاوز وکشتار وآوارگی شده‌اند. این گروه کیستند؟ چرا به این مصیبت دچار شده اند؟ چرا آقای عبدالله شهبازی معتقد است، «آنها را باید [بر اساس تلفظ غلط و عامیانه] یزیدی نامید و معرفی کرد.» این پژوهشگر تاریخ به رسانه ای مانند بی بی سی اعتراض دارند که چرا آنها را ایزدی ها معرفی کرده و میکند؟ آیا این معرفی ونامگذاری عامیانه نوعی تحریف سیاسی-تاریخی نیست، آیا توجیهی عقیدتی-سیاسی و مغرضانه و جَوی مناسب برای جنایت های این سازمان های افراطی مذهبی ها به دست شان نمی دهد. آیا ناخواسته به نوعی آب به آسیاب داعش، متحدین و سازمان دهندگانش نمی ریزد. جالب است که ایشان در عین حال نسبت به معرفی مزدوران جنایتکارداعش تحت عنوان «پیکار جویان دولت اسلامی» -یعنی عبارتی با بار مثبت- ایرادی نمی بینند واعتراضی نمی کنند.

ایزدی‌ها یا ایزدیان (به زبان کردی: ئێزیدی) واژه ایزدی مشتق از کلمه «ایزد» است که: «در اوستا «یَزَتَ» و در پهلوی «یَزد» به معنی ستودنی ودر خور ستایش عنوان کلی همه مینویان دستیار وکارگزار آفریدگار همچنین عنوانی برای اَشَوَنان و پارسایان بزرگ وستودنی در جهان استومند است… واژه های یَسنَه، یَشت، یَزِشَنَ، ایزد، یزد ویزدان ( که جمع یزد=ایزد است وامروزه مفهوم مفرد دارد) و جشن در فارسی از همین بنیاد است» (اوستا، پیوست گزارش جلیل دوستخواه)

کلمه یعنی یَزَتَ یزتی و یَزدی در تداول عامه یَزِدی – و در زبان کردی ئیزدی- شده است، که تحت سیطره زبان عربی در منطقه و تحت تاثیر ساختار آوایی آن مصوت کوتاه اِ (کسره ز) به مصوت کشیده -ی- ئیزیدی، تبدیل شده است. به طور مسلم این آیین هیچ ربطی به یزید خلیفه امویان ندارد. آنها اقلیتی مذهبی بازمانده آیین های بسیار باستانی کلدانی -آشوری منطقه کردنشین هستند که در شمال عراق ،سوریه، جنوب شرقی ترکیه و قفقاز زندگی می‌کنند. ایزدیان به زبان کردی با گویش کرمانجی (کردی شمالی) صحبت می‌کنند. ایزیدی: یک دین باستانی کردی است که از دوران پیش از اسلام در میان این قوم وجود داشته‌است و در آئین‌های باستانی چون مهرپرستی، دِواپرستی ومزدیسنای اولیه ریشه دارد.

جمعیت ایزدی‌هایی در اثر آزار، اذیت، کشتار وآوارگی و قتل عام های مکرر بویژه تحت حکومت عثمانی در سده های گذشته بطور قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته است. دکتر مامو عثمان عضو پارلمان منطقه کردستان عراق درباره جمعیت ایزدیان می گوید:»جمعیت ایزدیان حدود ۵۰۰ هزار تن در عراق است و در تمام جهان نیز حدود یک میلیون ایزدی وجود دارد. پس ازجنگ و آزادی عراق، ما ایزدی ها به عنوان یکی از اقوام عراق پذیرفته شدیم و توانستیم در روند بازسازی عراق شرکت کنیم. در کردستان عراق دین ما از نظر تعداد پیروان در مقام دوم پس از اسلام قرار دارد.» و بنا به گفته تحسین سعید بیک رهبر ایزدیان، آنان در عراق بین ۵۰۰ تا الی ۶۰۰ هزار نفر و در دنیا نیز حدود یک میلیون نفر هستند.» (گفتگوبا رادیو فردا)

ایزدی‌ها، قرن‌ها در این سکونت‌گاه‌ها در روستاهای دورافتاده و در انزوا زیسته‌اند و همسایگان مسلمان و مسیحی‌شان آنان را با نام «شیطان‌پرست» می‌شناسند، عنوانی که ایزدی‌ها برای خود نمی‌پسندند. در تاریخ ادیان، شیطان‌پرستی برچسبی طرد کننده وتحقیرآمیزاست که پیروان ادیان تغییر و تکامل یافته وجدیدتر به کسانی که همچنان به ادیان قدیمی‌تر باور داشتند، می‌زدند و خدایان آنان را شیطان و منشأ شر خطاب می‌کردند؛ همان‌گونه که زردشتیان در انشعاب از آیینهای باستانی تر، دَئِوَ ، دِوَ، دِواپرستی، آنها را به عنوان شیطان ودیو معرفی کردند. جالب اینکه ایزدی ها از واژهٔ «دِواسان» برای نامیدن خود استفاده می‌کنند واژه «دِواسان» میتواند بازمانده همان دِواپرستی باستانی باشد. ولی این واژه ها در زبانهای اروپایی به شکل تئو، تئوس اروپایی، دئوس لاتینی، دیواین انگلیسی وفرانسوی به حیات خود ادامه دادند.

عقاید ایزدی‌ها ریشه در مذاهب گوناگون باستانی این منطقه دارد. اعتقاد به تناسخ و سیر تکاملی روح از طریق زایش‌های پی‌در پی و دمیده‌شدن در کالبدهای پیاپی، ایزدیان را با ادیان شرقی پیوند می‌دهد. آنها به قربانی و نذورات، غسل تعمید و مراسم عشای ربانی، سنت ختنه معتقدند. از سوی دیگر، روزانه پنج بار به شیوه خود نماز می‌گزارند، که قبله‌شان در چهار بار از این نمازهای پنج‌گانه، خورشید است.

ایزدی‌ها همچون صوفیان در مراسم خود به ذکر و سماع می‌پردازند. آنها از فرهنگی پرمایه و غنی برخوردارند که موسیقی در آن نقش برجسته‌ای ایفا می‌کند. پرستش آن‌ها با آداب رنگین و رسوم زیبایی همراه است: آوازخوانی دسته جمعی مذهبی، رقص و سماع به سبک صوفیان، مراسم آب‌تنی و شستشو، افروختن شمع و بخور، نذورات و دعاخوانی گروهی برای مردگان میپردازند.

نزدیک‌ترین‌ آیینها به ایزدی‌ها، چه در باورهای مذهبی باستانی و اساطیر، همچون اعتقاد به ملائک هفتگانه و تناسخ و سنت‌ها و آیین‌ها، آیین یارسان‌است که در عراق «کاکه‌ای» و در ایران «اهل حق» نامیده می‌شوند که بسیاری از ایرانیان آنان را به اشتباه «علی‌اللهی» می‌شناسند؛ نامی که همچون «شیطان‌پرست» برای ایزدی‌ها، مورد پسند خود آنان نیست. علویان، کاکه‌ای‌ها (اهل حق) و شیدلی‌ها که همگی در مناطق کردنشین ایران، عراق، ترکیه و سوریه و نواحی هم‌جوارشان زندگی می‌کنند، از این دسته مذاهب به شمار می‌روند و همگی این وجه مشترک را دارند که از سویی آداب نیایش جمعی‌شان همچون نذر و نیاز و قربان به یک‌دیگر شباهت دارد و با دراویش منطقه مشترک است و دیگر این‌که گرچه پیروانی از میان ترکان و اعراب هم پیدا کرده‌ند، مرکز عمده نشو و نموشان کردستان عراق بوده و فرهنگ و زبان کردی رکن مهمی از آیین آنان را تشکیل می‌دهد.

ایزدی‌ها دارای دو کتاب وتعداد زیادی لوح مقدس‌اند: کتاب (جلوه) که در آن اصول اعتقادی آن‌ها تشریح شده‌است. کتاب دیگر به نام مصحف (رَش) که در آن مجموعه ادعیه و سرودهای آن‌ها در ستایش بزرگان‌شان ثبت شده‌است و معلوم نیست چرا برعکس مفهوم ومعنای نامش ( روشنی و درخشش) کتاب سیاه خوانده شده است، چون یشت دوازدهم اوستا به نام «رَش یشت» یا رشن یشت است. که به نام ایزد رَش یا رَشن به معنای پرهیزگاری و درخشش، سومین ایزد دادگری پس از مهر وسروش و سومین ایزد داور روز بازپسین بشمار میرود، نامیده شده است. همچنین روز هژدهم ماه در گاه شماری زردشتی بنام رَشن روز یا رَش روز نامیده میشود. چنانچه فردوسی میسراید: «چو هور سپهر آورد روز رَش/ ترا زندگی باد پدرام و خَوش.»

ارتباط عمیقی بین این آیین با دین های مزدیسنایی اولیه و مهرپرستی وجود دارد. زیارتگاه‌ها (معابد) آنها اغلب با تصویر خورشید آراسته شده و گورهای آنها به سمت شرق، در جهت طلوع آفتاب هستند و آنها عناصر مشترک زیادی با آیین های کلدانی-شمنی، مهرپرستی، دِواپرستی و مزدیسنای اولیه دارند. از روز پانزدهم تا بیستم سپتامبر ایزدی‌ها مراسم زیارت همگانی سالانه از آرامگاه شیخ عدی در روستای لالش، در شمال موصل را همراه با مراسم قربانی کردن گاو برگزار می‌کنند که طی آن در رودخانه یک مراسم آیینی غسل دارند. تصاویر خورشید و طاووس همه‌جا در معابد، زیارتگاه‌ها و گورهای ایزدی‌ها وجود دارد.

نام خدای آنها (دربالاترین مرتبه الهی) یزدان است. تصور بر آن است که او در چنان منزلت بالایی است که نمی‌تواند مستقیما پرستش شود. نقش این مرتبه الهی در عین حال نقشی غیرفعال است. او خالق جهان است ولی نگهدارنده آن نیست. هفت فرشته(ایزد) بزرگ از او منبعث شده‌اند که مهمترین آنها فرشته طاووس یا آنطور که در آیین ایزدی نامیده می‌شود، ملک طاووس، کارگزار اراده الهی است. در آیین مسیحیت باستانی طاووس نماد جاودانگی بود . ملک طاووس در باور ایزدی‌ها نفس آغازین الهی و از او جدا ناشدنی است. روح القدسی است که با شیخ عدی و یزدان نوعی تثلیث را شکل میدهد. تولد شیخ عدی هم در ماه دسامبر همزمان با یلدا تولد ایزد مهر و عیسی مسیح است. در همین ایام ایزدی‌‌ها سه روز روزه می‌گیرند و در مراسمی شبیه عشای ربانی با پیر خود شراب می‌نوشند.

ایزدی‌ها پنج بار در روز ملک طاووس را به عنوان کارگزار ونماد آفریدگار عبادت می‌کنند. همین موجب شده که ایزدی‌ها «شیطان‌پرست» نامیده شوند. ایزدی‌ها به تناسخ اعتقاد دارند، به این معنی که روح به طور متناوب تا تطهیر کامل در جسم حلول می‌کند و به این شکل کاربرد دوزخ از بین می‌رود. بدترین سرنوشت برای یک پیرو آیین ایزدی، رانده شدن از جامعه ایزدی است چرا که این به معنی آن است که روح او دیگر هرگز پیشرفتی نمی‌کند. گفتگو با هر دین و آیین دیگر هم برای آنها مطلقا ناممکن است.

ایزدیان از بازماندگان تمدن باستانی بین النهرین و همراه با اقوام ایرانی و هندوایرانی به این سرزمین قدم گذاشتند. دین ایزدی قدیمی ترین دین در میان اقوام کرد است. ایزدیان به قدرت اسرار آمیز الهی معتقدند و می گویند خداوند خود را به اشکال مختلف انسانی نشان می دهد که هر کدام مسئولیت بخشی از امور دنیا را برعهده می گیرند.

برخی از این افراد و نشانه های الهی از جمله شیخ عَدی بِن مسافر حَکاری، است وی ظاهرا صوفی وارسته ای است که از بعلبک درشام به این منطقه آمده در کوه های حکاری در ۵۰-۶۰ کیلومتری مرز آذربایجان غربی وترکیه در شمال عراق سکونت میکند. اینجاست که شیخ عَدی این آیین را بنیان گذاشت، لازم است توجه کنیم به شباهت، هم ریشه بودن یا پیوند نام کوه حکاری، هکاری یا هَکَری واقعی که شیخ عَدی در این منطقه ساکن بود و این آیین را در آنجا بنیان نهاد؛ با نام کوه اساطیری اوستا هُکَر:»هُکَر(دراوستا «هوکَئریَه» به معنی خوب کنش) نام بلند ترین چکاد(قله) «هَرابِرِزَیتی» = هَربُرز یا البرز است که اردویسور آناهیتا (رود نیرومند بی آلایش) از فراز آن از بلندای هزاربالای آدم به دریای «فراخ کرت» فرومیریزد.» (اوستا، پیوست گزارش جلیل دوستخواه)

آرامگاه شیخ عَدی در روستای لالش در ۳۶ کیلومتری موصل در شمال عراق زیارتگاه مهم ایزدی‌ها است و هر ایزدی در صورت توانایی باید در طول عمرش دست‌کم یک‌باربه زیارت این آرامگاه برود. ولی با توجه به این که یک نفر دیگر با همین نام «اَدی» حدود سال‌های اول‌ میلادی به عنوان یکی از رسولان‌ مسیح به‌ نام‌ «اَدی» یا تدئوس‌ به‌ اِدِسا اعزام‌ شد و آبکار پادشاه شهرآشوری اورفا را شفا داد‌ و بدین‌ ترتیب‌ اکثریت‌ مردم‌ شهر ارفه‌ یا اورفا به‌ دین‌ مسیح‌ گرویدند.و نخستین‌ کلیسای شرق‌ آشوری یا کلیسای پارسیان در شهر ارفه‌ ( اورفا، روها یا ادسا) به وسیله‌ این‌ شخص‌ تأسیس‌ شد. همچنین قدیس تادئوس یا طاطائوس مقدس که نامش بر کلیسایی تاریخی در استان آذربایجان غربی ایران است. این کلیسا در جنوب ماکو و ۲۰ کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده‌است. پس میتوان گفت که این شخصیت های هم نام، نه تاریخی که بیشتر شخصیت های اسطوره ای در این منطقه هستند.

دکتر مامو عثمان عضو پارلمان کردستان عراق و وزیر سابق جامعه مدنی در دولت عراق می گوید: ایزدیان خود را یکی از اولین ادیان توحیدی جهان می دانند:» ما ایزدی ها به خدای واحد اعتقاد داریم و خود را یکی از اولین یکتاپرستان جهان می دانیم. ما معتقدیم در عالم یک خدای خیر و یک خدای شر وجود ندارد، بلکه تنها یک خدا وجود دارد که هم خیر است و هم شر. دوگانگی موجود در طبیعت، خوب و بد، نور و تاریکی، در طبیعت انسان هم وجود دارد. پس هر ایزدی هر دو عنصر را در وجود خود دارد، که دوگانگی موجود در طبیعت را بازتاب می دهد. روز و شب، ماه و خورشید. در نتیجه ما می گوییم هیچ خدای بد یا موجود پلیدی نیست که انسان را به سوی عمل بد راهنمایی کند و همه چیز بستگی به خود انسان دارد. این نوع بینش نه به معنای انکار خداوند، بلکه بیشتر نوعی بینش تکثرگرایانه است که وجود خداوند را در تمام جهان و عناصر طبیعت جست و جو می کند.»

این آیین توجه زیادی به ملائکه یا فرشتگان، ایزدان وعناصر طبیعی و طبیعت توجه دارد. مامو عثمان درباره تقدس خورشید در میان ایزدیان می گوید: «سمبل مقدس ما و خدای ما خورشید است. خورشید برای کسانی که از طاووس ملک پیروی می کنند نور است و اگر از آن سرپیچی کنند مانند آتشی آنها را می سوزاند.» مامو عثمان می گوید:« طاووس ملک یکی از نام های خداوند است. پیش از ظهور ادیان جهان،خورشید سمبل خدا بود و نشانه آن هم طاووس بود. این باور هنوز میان ایزدیان وجود دارد.»

برخی افراد، ایزدیان را شیطان پرست می دانند. به گفته کارشناسان، دلیل چنین امری به معنای دیگر ملک طاووس برمی گردد که شیطان است. در هر حال، به گفته جمال نِبِز زبان شناس کُرد: «کلمه طاووس به احتمال بسیار زیاد از ریشه یونانی زئوس یا تئوس به معنای خدا گرفته شده است.»

مامو عثمان می گوید: «این شایعات و نسبت های منفی درباره ایزدی ها وجود دارد که حقیقت ندارند. ما شیطان پرست نیستیم. ما تنها می گوییم: خدایی وجود ندارد که مسئول شر باشد. دیگر ادیان می گویند هم خدا هست و هم شیطان. و اگر انسان کاربدی انجام دهد شیطان مسئول آن است. ما به چنین چیزی معتقد نیستیم.»دین ایزدیان، فعالیت تبلیغاتی ندارد و در نتیجه پیروان جدیدی نمی پذیرد و همه ایزدیان باید ایزدی متولد شوند.»

به دلیل بسته و محدود ماندن جامعه ایزدیان، ممنوعیت سواد آموزی برای توده مریدان،حتی نخبگان جامعه ایزدی تا یک نسل قبل، بی سواد بودند.( مارتین وان برونسن) همچنین اختیار تفسیرهای دلبخواهی شخصی رهبران مذهبی همراه با اقتدار مطلق نسبت به پیروان این دین، طبقه بندی شبه کاستی جامعه، ارثی بودن مناسب روحانی شبیه موبدان زردشتی، فاصله بسیار زیاد، سلسله مراتب هفت مرحله ای نظامی وار همچون تقسیمات طبقات مردم در مذهب مهر پرستی (میترایی) بین مشایخ و رهبران دینی با توده مریدان بی خبر، بی سواد وبی اختیار؛ تبعیت بی چون وچرای مریدان از رهبران دینی، موجب رشد باورهای خرافی وعقب ماندگی شدید، در جامعه ایزدی و پیروان این آیین بوده است.

دین های یهودی، زردشتی، مسیحی و اسلام، در منطقه بین النهرین بویژه کردستان شدیدا تحت تاثیر آیین های باستانی پر رمز وراز وعرفانی مغان خاورمیانه و ادیان طبیعی این منطقه قرار گرفته اند. ایزدیان به طبیعیت احترام می گذارند، به آن آسیبی نمی رسانند و از آن حفاظت می کنند. در دین ایزدی کشتن ممنوع است. یکی از ماه های مقدس ایزدیان نیسان رومی مطابق با ماه آوریل است. مامو عثمان در این باره می گوید: «در ماه آوریل نمی توان ازدواج کرد، نباید زمین را آلوده ساخت، یا درختان را برید و یا زمین را شخم زد. در این ماه ، زمین و همه طبیعت آبستن است. نمی توان به آن دست زد و باید به آن احترام بگذاریم و از آن حفاظت کنیم. »

دکتر خلیل جِندی رَشو یکی از شیخ های ایزدیان است. او که درباره ایزدیان و مراسم آنان تحقیقات بسیاری کرده و چندین کتاب به زبان کردی در همین زمینه به چاپ رسانده است، درباره نقاط مشترک دین ایزدیان در تطابق با دین های دیگر می گوید: » در تطابق با دیگر ادیان نقاط اشتراک زیادی وجود دارد. مثلا پرستش خورشید که نقطه اشتراکی بین مذاهبی چون بودیسم، میتراییسم و زرتشتی است.» وی می گوید: «ایزدیان دعای خاصی را در حالی که روبه خورشید ایستاده اند، می خوانند و یا مقدس شمردن آتش همان طور که در آیین زرتشتی وجود دارد، در این دین نیز هست؛ بخصوص پیرها و شیخ های ایزدی روزهای چهارشنبه و جمعه آتش مقدس را در خانه ها و معابد و پرستشگاه های خود روشن می کنند.»

خلیل جندی رشو می افزاید:» یکی دیگر از نقاط اشتراک ایزدی ها با مسلمانان، مسیحیان و یهودیان اعتقاد به هفت ملائکه مقرب است. در میان ایزدیان، برترین ملائکه که همان ملک طاووس است جایگاه ویژه ای دارد.» به گفته وی، اعتقاد به سروری ملک طاووس در ادیان و آیین های سامی وجود ندارد. همچنین اهمیت ماهی و گاو فقط در میان آیین های هند و ایرانی و ایزدی وجود دارد.

دین ایزدی یکی از قدیمی ترین دین های طبیعی خاورمیانه است. یعنی ازنوع خداباوری های نا وحی اندیش باستانی و غیر شریعتمدار برپایه اساطیر و آیین های شمنی آشوری-کلدانی است. ریشه های پیدایش آن به پیش از انشعاب دین زردشتی از ادیان قدیمی تر هندو ایرانی وادیان بین النهرین می رسد. وبه هیچ وجه قابل مقایسه با ادیان، فرقه ها ومکاتب ساختگی جدید نیست. بویژه ربطی به مکاتب شیطان پرستی جدید که یک پدیده آمریکایی است و تحت تاثیر سیاست واندیشه ماسونی و تئوسوفیسم با فرقه های گوناگون آن شکل گرفته است، ندارد. حتی جشن سال نو (جشن سرسالی) ایزدیان یعنی روز اول ماه آوریل منطبق است با اول ماه نیسان رومی سال نو آشور(خاب نیسان) که از ۱۸۰۰ قبل از میلاد برگزار می شده است.حال از این پژوهشگران واساتید تاریخ باید پرسید؟ آیا این آیین باستانی که تاریخی بس طولانی تر از ایجادمفهوم شیطان یا موجودیت یزیدخلیفه اموی دارد را میتوان یزیدی ویا شیطان پرست نامید؟

محمدعلی رجایی بروجنی

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)