بنیان‌های حسی ـ حرکتی، فیزیولوژیکی و شناختیِ خوشنویسی: ظرفیتی بالقوه برای درمانگری

دکتر ولی خلخالی، محمد مهدی زاده، محسن پاکاری
خط – نقاشی: حسن مکارمی
دکتر ولی خلخالی:
دکترای تخصصی روانشناسی تربیتی، استادیار گروه روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات قزوین، هنر آموز خوشنویسی
محمد مهدی زاده:
دانشجوی کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی، دبیر آموزش و پرورش، مدرس انجمن خوشنویسان ایران، تالیف و تحریر کتب علمی و هنری و تربیت هنرجویان تا سطوح فوق ممتاز
محسن پاکاری:
لیسانس هنر، دبیر آموزش و پرورش، عضو شورای انجمن خوشنویسان قزوین، بازرس انجمن خوشنویسان قزوین

چکیده
مقاله حاضر مطالعه‌ای مروری و تحلیلی است که در آن به بررسی بنیان‌های رفتاری، فیزیولوژیکی ـ هیجانی و شناختی خط و خوشنویسی پرداخته شده است. درسالهای اخیر توجه رو به رشدی به مباحث نظری خوشنویسی و کاربردهای عملی این مبانی در درمان مشکلات رفتاری و روانشناختی و بیماری‌ها جسمانی به چشم می‌خورد. نگاهی فراتر از توجه صرف به نحوه اجرا و زیبانویسی خط و کشاندن خوشنویسی به حوزه‌ درمانگری گام بزرگی به نظر می‌آید که به طور عمده در خوشنویسی ملت‌های خاور دور برداشته شده است و در این مقاله سعی بر آن است که با مروری بر مبانی نظری و تجربی این حوزه توجه و حساسیت خوشنویسی ایرانی را به آن سمت معطوف دارد.
کلید واژه: مبانی رفتاری، مبانی فیزیولوژیکی ـ هیجانی، مبانی شناختی، خوشنویسی درمانی

در سال‌های اخیر توجه و علاقه فزاینده‌ای به خوشنویسی در میان روانشناسان، دانشمندان علوم شناختی، عصب‌شناسان و نیز در آموزش و پرورش دیده شده است. مطالعه بر روی خوشنویسی عمدتأ بر نحوه اجرا و زیبانویسی بر اساس دستورالعمل‌ها و آموزش‌های اساتید خوشنویسی مبتنی بوده است اما اخیرأ ابعاد روانشناختی آن از جمله ادراک، شناخت، هیجان، فیزیولوژی روانی و کنترل حرکتی نیز مورد توجه قرار گرفته است (۱). خوشنویسی نیازمند یکپارچه‌سازی ذهن، جسم و حروف در یک فرایند پویای یکپارچه است، که شامل درک بصری حروف، ترکیب فضایی و طرح‌ریزی شناختی آنها و به حرکت درآوردن قلم مطابق با ویژگی‌های آن حرف بخصوص است (۲). پژوهش‌هایی که در سه دهه اخیر روی خوشنویسی ملل مختلف صورت گرفته است حوزه‌هایی مانند حواس و حرکات، تفکر و فعالیت‌های شناختی و پاسخ‌های هیجانی و فیزیولوژیک مرتبط با خوشنویسی را مورد توجه قرار داده‌اند. در یک دسته‌بندی می‌توان سه بنیان برای عمل نوشتن تصور کرد که در ادامه به آنها پرداخته می‌شود.

پیشینه نظری خوشنویسی
مبانی رفتاری خط: بازخورد حسی. نظریه بازخورد حسی خط سال‌ها پیش مطرح شده و مورد آزمون قرار گرفته است. این نظریه مفاهیم مختلف نوروفیزیولوژی دخیل در هدایت و تنظیم حرکات انسان و بازخورد حسی را مد نظر قرار می‌دهد. بر اساس این نظریه، عمل نوشتن مبتنی بر بازخورد حسی فوری است که از حرکات اجزای مختلف دست و بازو و نوک قلم به دست می‌آید. فردی که در حال نوشتن است از حرکات دست خود بازخورد واکنشی، از حرکت قلم بازخورد بینایی (بازخورد ابزاری) و از نوشته روی کاغذ یک بازخورد گرافیکی (بازخورد اجرایی) دایمی دریافت می‌کند. هماهنگی هر سه بازخورد واکنشی، ابزاری و اجرایی امکان کنترل را بر روی عمل نوشتن و نوشته‌ها فراهم می‌آورد. نوشتن به طور عام و خوشنویسی به طور خاص پاسخ بازتابی از نوع مکانیکی نیست بلکه فرایندی است که نیازمند هماهنگی حرکتی متناسب چشم و دست و قلم، کنترل بازو و دست، عضلات انگشتان و قلم در فرایند یادگیری نوشتن و به ویژه در خوانا و زیبا نویسی است. نوشته‌ها یک بازخورد بصری دایمی از عملکرد نوشتن به دست می‌دهند و به این ترتیب مبنایی برای تنظیم پیشاپیش و پیش‌بینی (سیستم پیشخورد) نوشته‌ای که باید در نوشتن بعدی اجرا شود ارایه می‌کند. این سیستم پیشخورد پیوستگی زمانی در ردیابی حرکات و کارآمدی رفتار در نوشتن و خوشنویسی را تعیین می‌کند (۳).
مبانی فیزیولوژیکی خط: بازخورد هیجانی زیستی. بازخورد زیستی هیجانی با نگاه بر تغییرات بدنی فوری‌ای که در هنگام نوشتن روی می‌دهند به عوامل فیزیولوژیکی مرتبط با نوشتن می‌پردازد. پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام گرفته‌اند آرمیدگی عمومی فیزیولوژیکی در ضربان قلب، تنفس، فشار خون، جریان الکتریکی پوست را به هنگام خوشنویسی مورد تایید قرار داده‌اند (۴). از این رو یکی از دلایلی که انگیزش فرد را برای ادامه دادن به نوشتن فراهم می‌سازد لذتی است که در ضمن اجرای خط از بازخورد آرامیدگی و تسکین فیزیولوژیکی و حالتهای هیجانی و عاطفی آرام تجربه می‌کند، در حقیقت فرد به طور طبیعی در ضمن خوشنویسی توسط تغییرات بدنی و تجارب حسی‌اش جذب و تقویت می‌شود (۵).
مبانی ذهنی خط: بازخورد شناختی. بازخورد شناختی به تجارب ذهنی مانند توجه و هشیاری زیاد و روح بخشیدن اشاره دارد که در جریان نوشتن به عنوان نتیجه مستقیم کنش متقابل حرف-شناخت رخ می‌دهند. این شکل از بازخورد اثرش را از تغییرات بصری فضایی حروفی که در جریان نوشتن اجرا می‌شوند به دست می‌آورد. اثرات بلند مدت آن اکثرا در توانایی فضایی بصری، استدلال انتزاعی، استدلال فضایی و حافظه کوتاه مدت دیده می‌شود (۶).

پیشینه تجربی درمان با خوشنویسی
بر اساس چارچوب نظری فوق، پژوهش‌های زیادی ماهیت خوشنویسی و نیز اثرات درمانی آن را بر روی شماری از اختلال‌های رفتاری و بالینی مورد بررسی قرار داده‌اند. این نظام درمانی جدید با موفقیت در خوشنویسی انگلیسی و کره‌ای، چینی و ژاپنی به کار بسته شده است. هنر درمانگری، یک ظرفیت مکمل و جایگزین درمانی است که نشان داده دارای اثرات درمانی در بیماران است (۷ و ۸). طرفداران هنر درمانگری معتقدند که بیان بدون بازداری احساسات و هیجان‌ها از طریق هنر ممکن است به رها سازی ترس، اضطراب و خشمی که بسیاری از افراد در بیماریهای گوناگون تجربه می‌کنند کمک کند. افزون بر این خوشنویسی می‌تواند به عنوان یک عامل انحراف توجه از درد و ناراحتی بیماری باشد و به بیمار اجازه دهد که از فشار روانی تسکین یابد.
بررسی‌های تجربی انجام شده بر روی خوشنویسی دیگر به طور عمده بر روی چگونگی اجرا و درک هنری آن تمرکز داشته‌اند (۹ و ۱۰). این در حالی است که اخیرأ پژوهش‌های بالینی رو به رشدی بر روی خوشنویسی انجام گرفته و نشان می‌دهند که استفاده از خوشنویسی به عنوان یک شیوه درمانی می‌تواند شکل واقعیت به خود بگیرد. در این بخش به مروری بر پژوهش‌های روانشناختی انجام شده بر روی هنر خوشنویسی پرداخته می‌شود که شامل حوزه‌های رفتاری و کنترل حرکتی، هیجانی ـ فیزیولو‌ژیکی و شناختی است.

پژوهش‌های بالینی
پژوهش‌ها در مورد تغییرات رفتاری، نشان داده‌اند که خوشنویسی در بهبود نشانه‌های کودکان مبتلا به اتیسم، اختلال کمبود توجه و اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه از آموزش خوشنویسی اثربخش بوده‌ است. این پیشرفتها در روابط اجتماعی و توجه کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه و نیز در کاهش رفتارهای منفی کودکان مبتلا به اوتیسم در خانه و مدرسه بوده است (۱۱).
پژوهش‌های چندی نیز تغییرات فیزیولوژیکی افراد را به هنگام خوشنویسی مورد سنجش قرار داده‌اند. استدلالی که بیشتر به کار برده می‌شود این است که خوشنویسی می‌تواند با پرورش توجه و تمرکز افراد به آرمیدگی و ثبات هیجانی منجر شود (۱۲). نتایج به طور عمده نشان می‌دهند که افراد آرمیدگی و آسودگی هیجانی را در ضمن نوشتن تجربه می‌کنند، نرخ تنفس، ضربان قلب و نیز فشار خون کاهش می‌یابد. در مورد بیماری‌های روان تنی، بیماران مبتلا به فشار خون بالا بعد از آموزش خوشنویسی در فشار خون انقباضی و انبساطی کاهش معناداری نشان دادند. در مطالعات دیگری کاهش در میزان اضطراب و ضربان قلب نیز پس از آموزش خوشنویسی گزارش شده است. افزون بر این، در میزان تجربه استرس و اضطراب بیماران مبتلا به افراد شاغل در مشاغل پراسترس بعد از آموزش خوشنویسی کاهش دیده شده است. خوشنویسی به عنوان یک شیوه درمانی می تواند اختلال‌های رفتاری و روان تنی را بهبود ببخشد (۱۳ و ۱۴) و اثرات درمانی بر روی فشار خون و بیماری‌های دیگر مانند دیابت نوع ۲ دارد (۱۵). بررسی‌ها بر روی بیماران اسکیزوفرنی نشان داد که بعد از سه ماه آموزش خوشنویسی، در رفتارهای مثبت بهبود معناداری ایجاد شد و نشانه‌های منفی آنها نیز کاهش یافت. علاوه بر این در مطالعه‌ای دیگری بعد از دو هفته آموزش خوشنویسی، بیماران با سابقه اخیر سکته مغزی پیشرفت قابل توجهی در نیرومندی دست خود و هماهنگی حرکتی نشان دادند (۱۶).
درمان‌های شناختی مبتنی بر خوشنویسی نیز در مواردی انجام گرفته‌اند. در مورد عقب ماندگی خفیف، درمان به افزایش توجه بصری، استدلال، قضاوت و سرعت شناختی و دقت و نیز ثبات دست و دقت در کنترل دست انجامیده است. در مورد بیماران مبتلا به آلزایمر، درمان مبتنی بر خوشنویسی حافظه کوتاه مدت، تمرکز، جهت‌یابی زمانی و فضایی و نیز هماهنگی حرکتی بیماران را بهبود بخشید. در سالمندان سالم نیز فعالیت خوشنویسی پیشرفت در توانایی تجسم فضایی و حافظه تصویری را به دنبال داشت. عملکرد بهتر در شناسایی شکل‌ها و آزمون‌های تمایز شکل و کاهش زمان واکنش نیز از دیگر پیامدهای شناختی خوشنویسی بود. آزمایشات دیگر نشان داده‌اند که خوشنویسی توانایی افراد را در توجه بصری، توانایی فضایی، سرعت ادراکی، روابط فضایی، استدلال انتزاعی و حافظه کوتاه مدت و حافظه تصویری را بهبود می‌بخشد. خوشنویسی، می‌تواند زوال فعالیتهای شناختی ذهن مانند احتمال ابتلا به آلزایمر را در سالهای بعدی زندگی به تاخیر بیاندازد (۱۷)، احساس کنترل را افزایش دهد و احساس گم‌گشتگی، انزوای اجتماعی و بی‌تفاوتی را بهبود بخشد (۱۸).

نتیجه‌گیری
تخصصی شدن دانش موجود در حوزه خوشنویسی و نیز کاربرد آن به صورت تخصصی به سرعت در گستره و محتوا پیش می‌رود. توجه‌ای هم که توسط محققان و متخصصان به خوشنویسی پرداخته می‌شود نیز گواهی بر رشد و بلوغ خوشنویسی در بسط کاربردهای‌اش به کلینیک‌های پزشکی و بیمارستانها، مراکز بهداشتی، مدارس، خانه سالمندان، خدمات اجتماعی و مراقبت در خانه، و سازمانهای سلامت عمومی است. آسیب روانی، جسمانی و شناختی می‌تواند به احساس ناکامی، سطح پایین رضایت از زندگی و کاستی‌ در کارکردهای فردی، شغلی و اجتماعی منجر شود. با استناد به این حقیقت که اثربخشی درمان دارویی برای بسیاری از آسیب‌های رفتاری، روان تنی و شناختی معمولأ کوتاه مدت است، برای همه مصرف کنندگان تضمین ندارد، و هزینه مالی زیادی نیز به بیماران وارد می‌سازد (۱۹)، به نظر می‌رسد که با توجه به پیشینه تجربی و بالینی، خوشنویسی ظرفیت آن را داشته باشد که دست کم به عنوان یک مداخله مکمل غیر دارویی اثربخش برای بهبود کارکرد روانی، رفتاری و شناختی در نظر گرفته شود (۲۰). نیاز به آموزش مشتاقانه بر روی کاربردها و مهارت‌های موجود در خوشنویسی، می‌تواند هسته تحول و پیشرفت آتی در خوشنویسی درمانی به عنوان یک درمان کارآمد در حوزه پزشکی رفتاری باشد. این در حالی است که در خوشنویسی ایران، آموزشگاه‌ها و انجمن‌های خوشنویسی به طور عمده در حال حاضر به دنبال افزایش آموزش، تربیت، پژوهش و تولید و گسترش در جهت اجرای مطلوب خط و تولید آثار زیبا هستند و هنوز خوشنویسی ایران بر خلاف خوشنویسی سایر ملتها به ویژه خاور دور به نمود ظرفیت خوشنویسی خود در ورود به زوایای رفتاری، فیزیولوژیکی و هیجانی و شناختی افراد باور و علاقه‌ای نشان نداده است.
منابع
۱. T. CY Kwok, Xue Bai, H. Kao, J. CY Li, and F, KY Ho, Cognitive effects of calligraphy therapy for older people: a randomized controlled trial in hong Kong. Clinical Interventions in Aging: 6 269–۲۷۳, ۲۰۱۱.
۲. Kao HSR. The Visual-spatial Features of Chinese Characters and a Psychogeometric Theory of Chinese Character Writing. Hong Kong, China: Hong Kong University Press; 2000.
۳. H.S.Kao,“Handwritingergonomics,”VisibleLanguage,vol.13, pp. 331–۳۳۹, ۱۹۷۹.
۴. H. S. R. Kao, P. W. Lam, L. Robinson, and N. S. Yen, “Psychophysiological changes associated with Chinese calligraphy,” in Computer Recognition and Human Production of Handwriting, P. Plamondon, C. Y. Suen, and M. L. Simner, Eds., pp. 349–۳۸۱, World Scientific Publishing ,Singapore ,1989.
۵. H. S. R. Kao, “Calligraphy therapy: a complementary approach to psychotherapy,” Asia Pacific Journal of Counselling and Psychotherapy, vol. 1, pp. 55–۶۶, ۲۰۱۰.
۶. X. F. Chen and H. S. R. Kao, “Visual-spatial properties and orthographic processing of Chinese characters,” in Cognitive Neuroscience Studies of the Chinese Language, H. S. R. Kao, C. K. Leong, and D. G. Gao, Eds., pp. 175–۱۹۴, HKU Press, Hong Kong, 2002.
۷. Gotze, H., Geue, K., Buttstadt, M., Singer, S., Schwarz, R., Art therapy for cancer patients in outpatient care. Psychological distress and coping of the participants. Forsch. Komplementmed. 16 (1), 28–۳۳. ۲۰۰۹.
۸. Svensk, A.C., Oster, I., Thyme, K.E., Magnusson, E., Sjodin, M., Eisemann, M., Astrom, S., Lindh, J., 2009. Art therapy improves experienced quality of life among women undergoing treatment for breast cancer: a randomized controlled study. Eur. J. Cancer Care (Engl.) 18 (1), 69–۷۷.
۹. Kao HSR. Calligraphy therapy: A complementary approach to psychotherapy. Asia Pacific Journal of Counselling and Psychotherapy.1: 55–۶۶. ۲۰۱۰.
۱۰. Yang XL, Li HH, Hong MH, Kao HSR. The effects of Chiense calligraphy handwriting and relaxation training in Chinese nasopharyngeal carcinoma patients: A randomized controlled trial. Int J Nurs Stud.47:550–۵۵۹. ۲۰۱۰.
۱۱. Kao, H.S.R, Shufa: Chinese calligraphic handwriting for health and behavioral therapy, Int’l. J. of Psychology, 41(4), 282-286. 2006
۱۲. Kao HSR. Shufa: Chinese calligraphic handwriting (CCH) for health and behavioral therapy. Int J Psychol.41:282–۲۸۶. ۲۰۰۶.
۱۳. Kao HSR, Chen CC, Chang TM. The effect of calligraphy practice on character recognition reaction time among children with ADHD disorder. In: Roth R, editor. Psychologists Facing the Challenge of a Global Culture with Human Rights and Mental Health. Proceedings of the 55th Annual Convention of the Council of Psychologists, Graz, Austria, July 14–۱۸, ۱۹۹۷.
۱۴. Zong Y, Zhu ZH, Wang XG, et al. Calligraphy of psychological therapy on children after the earthquake post-traumatic stress reaction psychological intervention. Chinese Journal of Social Medicine. 28:31–۳۳. ۲۰۱۱
۱۵. Guo NF, Kao HSR, Liu X. Calligraphy, hypertension and the type-A personality. Ann Behav Med.23:S159. 2001.
۱۶. Kao HSR, Ding BK, Cheng SW. Brush handwriting treatment of emotional problems in patients with Type II diabetes. Int J Behav Med.23:S085. 2000.
۱۷. Leung GTY, Fung AWT, Tam CWC, et al. Examining the association between late-life leisure activity participation and global cognitive decline in the community-dwelling elderly Chinese in Hong Kong. Int J Geriatr Psychiatry.26:39–۴۷. ۲۰۱۰.
۱۸. Kao HSR. Chinese calligraphy handwriting for health and rehabilitation of the elderly. Proceedings of Second World Congress of the International Society of Physical and Rehabilitation Medicine, Prague, Czechoslovakia, May 1–۲۲, ۲۰۰۳.
۱۹. Tsai AYJ, Yang MJ, Lan CF, Chen CS. Evaluation of effect of cognitive intervention programs for the community-dwelling elderly with subjective memory complaints. Int J Geriatr Psychiatry. 23:1172–۱۱۷۴. ۲۰۰۸.
۲۰. Theodorou AA, Johnson KM, Moore M, Ruf S, Wade T, Szychowski JA. Drug utilization patterns in patients with Alzheimer’s disease. Am J Pharm Benefits 2:77–۸۲. ۲۰۱۰.

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)