تاثیر بنیادی موسیقی ایران در شکل گیری موسیقی عرب وخاورمیانه

موسیقی قدیمی ترین وشاید اولین هنر انسان ابتدایی بوده که نه تنها در زندگی روزمره ومناسک جادویی ودینی او کاربرد جدی ومهمی داشته است. بلکه همراه با رقص وحرکت های موزون بدنی تاحد زیادی نوعی ابزار ومدیوم انتقال پیام ومقدم بر زبان بوده است. موسیقی رکن اصلی هر نوع آیین، مراسم ومناسک جادویی ودینی انسان ابتدایی درهمه جای جهان بوده است.

مراسم ومناسک مذهبی میترائیست ها واورفئوسیان آسیای صغیر ویونان باستان -دو مذهب ابتدایی و فراگیر- به شدت با موسیقی همراه ویگانه بوده است. مزامیر خوانی یهودیان وگاثا خوانی های زردشتیان یعنی مذاهب بزرگ بعدی هم با موسیقی همراه وهماهنگ بوده وهست.
مری بویس مینویسد: «استفاده از شعر آهنگین مذهبی در ایران در متون واشارات مورخین به ثبوت رسیده است.» اوهمچنین مینویسد: «مانوی ها موسیقی را صدای آسمانی می دانسته اند.» مانی هنرمند ونقاشی زبردست بود که تعلیمات مذهبی اش با ساز وآواز همراه بود. در نظر او موسیقی مقام ارجمندی داشت. آواز خوانی وسماع از لوازم محافل مانویان بود، سنتی که درشعرو موسیقی عرفانی وسماع تصوف تداوم یافت. مانوی گری مذهبی فراگیر بود، اقوام ومللی که آن را پذیرفتند، موسیقی ایرانی را به محل زندگی خودشان بردند. مانند ترکان ایغوری که مذهب مانی را پذیرفتند و نقاشی، ساز وآواز و موسیقی ایرانی را به دورترین نواحی چین بردند. در آیین مزدک موسیقی مقام خاصی دارد. چنانکه پس ازفیثاغورث بزرگترین ارج واعتبار در این مکتب به موسیقی نهاده شده است. در آیین مزدک نیروی «شادی» یکی از چهار نیروی پروردگار – شعور، عقل، حافظه وشادی- است که نماینده موسیقی واز اهمیت خاصی برخوردار است. همچنین یکی از ارواح دوازده گانه «خواننده» است.
در کاوش های باستان شناسی پروفسور دلوگاز وهلن کانتور در تپه چغامیش خوزستان نزدیک دزفول مُهر استوانه ای با نگاره شگفت انگیز ارکستری از نوازندگان پنج هزار سال پیش این منطقه کشف شده است، در این نگاره یک چنگ هفت وتری دیده میشود، این نشان دهنده آنست که فاصله ها و نت های موسیقی در سومروایلام (ایران ماقبل باستان) از آن زمان شناخته شده است. «از سومر باستان دوستون که بر آن آهنگ موسیقی کنده شده بدست آمده است از خرابه های شهر اور یک وسیله موسیقی بادی متعلق به ۱۸۰۰ پیش از میلاد کشف شده که میتوان نغمه های متداول امروز را از آن استخراج نمود. در کلده برای معالجه بیماران آهنگی مقدس مینواختند.» ( رازانی، شعر وموسیقی) میراث این آهنگ نواختن جهت درمان درمراسم « زار» استانها و نواحی جنوبی ایران هنوز باقی مانده است.
دانش وسنت های موسیقی از سومر، ایلام وبابل به مصر وآسیای صغیر، لیدیه وفریگیه وسر انجام به وسیله اورفئوسی ها به یونان رفت در قرن ششم قبل از میلاد، یونانیان دانش ریاضی بابل ومصر را تکمیل وتدوین کردند. روابط فرهنگی وبویژه موسیقایی ایران ویونان از زمان هخامنشیان بویژه سلوکیان واشکانیان تحت تاثیر متقابل بوده است. فیثاغورث فیلسوف وریاضیدان برجسته اورفئوسی بود. در زمان او ریاضیات به عنوان استدلال استنتاجی آغاز شد، در فلسفه ومذهب اصلاحی او ریاضیات با عرفان اورفئوسی وموسیقی مربوط میشود. تاثیر ونفوذ ریاضیات درفلسفه وموسیقی از زمان فیثاغورث تا کنون عمیق بوده است. «برای اولین بار فیثاغورث رابطه عددی نشان دهنده فواصل یک گام موسیقی را محاسبه و تنظیم کرد. ازآن پس محاسبات ریاضی بخشی از مشغله موسیقیدانان ونوازندگان موسیقی شد. در تئوری موسیقی یونان باستان ازیک دوبل گام اولیه ( از لا تا لا ) مرکب از ۱۵ صدای پی در پی تشکیل شده است. از روی هر درجه این دوبل گام یک مد هشت درجه ای منشعب میگردید که به تتراکوردهای متصل ومنفصل تقسیم میشد. پایه واساس مقامات اصلی ایران هم همین دوبل گام پانزده صدایی یونان باستان بوده است. این سنت حتی تا زمان عبدالقادر مراغه ای وسالها پس از وی رواج داشته است. این مرد بزرگ تاریخ موسیقی ما، سنت موسیقی علمی یونان را به وضوح در کتاب مقاصدالالحان درج کرده است.»(گام های گم شده، مرتضی حنانه) هرچند باید گفت جمع صداهای یک دوبل گام ما (یعنی جمع تام یا ذالکل المرتین) نه ۱۵ صدا که ۳۵ صدا – یعنی هفده صدا- در یک گام است.
موسیقی دانان ایرانی مانند فارابی موسیقی کبیر، ابن سینا، صفی الدین ارموی در ادوار، عبدالقادر مراغه ای در مقاصد الالحان،علی بن محمد معمارمشهور به بنایی در رساله در موسیقی… تا اواخر دوره قاجار ازترتیب ده حرف از حروف ابجد واعداد و تلفیق آنها (الف. ب. ج. د. ه. و. ز. ح. ط. ی. یا. یب. یج. ید. یو. یز. یح. برای نت لا تا لا و فاصله های میانی دیز وبمل ، کُرن وسُری مابین نت ها یعنی نیم پرده، سه چهارم پرده ویک چهارم پرده ها) واعداد برای ثبت ونوشتن آهنگ ها استفاده کرده اند. لازم به ذکر است که حروف ابجد ردیف وترتیب نام حروف خط آرامی است که ریشه وبنیان وحتی ترتیب الفبایی بسیاری از خط نویسی های خاورمیانه مانند مانوی، پهلوی، سریانی، نسطوری، کوفی وعربی است. استفاده از حروف ابجد واعداد همچنان تا دوره نوت نویسی مدرن همراه با استددفاده از خط میزان توسط کلنل علی نقی وزیری ادامه یافت. در نت نویسی غربی هم در کشورهای انگلیسی / آلمانی زبان، نامگذاری براساس ردیف حروف لاتین A B C D E F G) برای نت لا تا می)است و در کشورهای فرانسوی/ایتالیایی زبان براساس هجای ابتدایی شعر کشیش گیدو درقرن ۱۱ میلادی ( دو ر می فا سل لا سی do re mi fa sol la si) در مدح حواری مسیح، ژان (یوحنای) قدیس است.
ابوالفرج اصفهانی درکتاب «اغانی کبیر» مینویسد: اسحق موصلی آهنگهای خویش را در مجموعه اغانی گرد آورده بود. این بدان معنی است که نت وآهنگ نویسی از قرن اول هجری رواج داشته است. این نوشتن وثبت آهنگ میتواند دنباله سنت آهنگ نویسی استادان وموسیقی دانان ساسانی مانند باربد، بامشاد، رامتین، نکیسا، سرکب وسرکش و…باشد. ملک الشعرای بهارهم نقل از ابن ندیم از چند نوع خط مانند «ویش دبیره» برای ثبت ایماء و اشارات وطنین گوش و صدای آب، مروا و مرغوا (فال نیک وبد) و خط «راس دبیره» برای ثبت رازها واسرار وفلسفه ومنطق نام میبرد که میتوانند مورد استفاده برای نت نویسی هم بوده باشند. (سبک شناسی، ج۱، گفتار دوم) جالب است بدانیم همین کلمه «راس» پهلوی به معنی راه و دستگاه موسیقی به زبان عربی رفته وبا جمع مکسر به صورت «رواسین» در کتابهای موسیقی قدما مورد استفاده قرار گرفته است.
خواننده ارجمند خانم سپیده رئیس سادات در صفحه خود نوشته اند: «سالهاست که چند و چون روابط تنگاتنگ موسیقایی، اشتراک اسامی گوشه ها و نظام ساختاری مقام ها در موسیقی ایران و کشورهای همسایه اش مرا به خود مشغول کرده است. به وضوح شاهدیم که از یک سو نظامی واحد به لحاظ ساختاری و فلسفی بر هنر و موسیقی تمام این منطقه حاکم است و از سویی دیگر عناصر هنری در این منطقه به سان آفرینندگانش دائما مهاجرت کرده و تاثیر گذار و تاثیرپذ یر بوده اند. با توجه به آن اندکی که شنیده و خوانده ام از هفته گذشته در این صفحه برنامه ای را آغاز کردم با عنوان «ردپا» که در آن به مجموعه قطعاتی از موسیقی ایران و فرهنگ های کشورهای همسایه اش میپردازیم. اولین شماره از این مجموعه را به آوازی از زهور حسین خواننده عراقی اختصاص دادم. …
تصنیف یا عزیزالروح با صدای زهور حسین: در اکثر تصنیفهایی که از زهور حسین شنیده ام حداقل یک یا دو بند به فارسی خوانده شده. زبان فارسی از دیرباز در میان شیعیان عراق رایج بوده. پس از ظهور دولت عراق و بخصوص بعد از دهه بیست شمسى بدلایل سیاسی کم کم ردپایی از اشعار فارسی در آثار موسیقی عراقی دیده نمیشود. و حتی در بازخوانی های به جا مانده از همان تصانیف هم ابیات فارسی حذف شدند.»(سپیده رئیس سادات)
پیداکردن این نوع پیوند ها وتلفیق ها در عرصه موسیقی که مغفول و فراموش شده بسیار مهم وارزشمند است هرچند بدون آگاهی و توجه به تاریخ تحولات موسیقی وبدون توجه به نظریات استادان موسیقی دان و محققین برجسته موسیقی شناسی چون مرتضی حنانه راه دوری نمیتواند برود. البته در حد خود کوششی قابل تقدیر در راه شناخت تحول وتکامل موسیقی ملل است که تاثیربسیار خوبی برپیوند ملتها وصلح ومقابله با نژادپرستی ها وافراطی گری هاست. ضمن تشکر از کوشش خواننده ارجمند خانم سپیده رئیس سادات، باید گفت: این نوعی «رد پا» وتاثیر در اثر رواج زبان فارسی بین شیعیان عراق، شیعه یا ایرانی تباربودن خواننده یا همسایگی دوکشور نیست. هر چند به درستی اشاره کرده اند که تغییر این شیوه وحذف اشعار وکلام فارسی در اثر تعصب قومی ونژادی وضد ایرانی حکومت های عربی است. اگر تحقیق تاریخی عمیقی صورت گیرد که منابعش هم کم وبیش وجود دارد، بحث بسیار عمیق تر وبنیادی تر از این هاست.
در کتاب «میراث ایران» ژول روآن به نقل از انسیکلوپدی موسیقی مینویسد: «عربها پیش از اسلام یک نوع موسیقی خاص داشتند که برای سرودن اشعار به کار میبردند، مانند آنچه هم اکنون نزد قبایل چادر نشین عرب یافت میشود که حدود آن از فاصله یک چهارم (ذوالاربع) یا یک پنجم (ذوالخمس) تجاوز نمی کند. یعنی نصف یک گام طبیعی موسیقی است …. جنس، ساختار وفرمول آن با موسیقی پس از اسلام وتماس با موسیقی ایرانی به کلی متفاوت است.» ( انسیکلوپدیای موسیقی ) همچنین در کتاب موسیقی فارابی آمده است که گام موسیقی عرب در نیمه دوم قرن اول هجری به پیروی از عود فارسی اصلاح وتکمیل شد. این اصلاح به دست سعید ابن مسجح صورت گرفت. (نقل ازتاریخ موسیقی خاور زمین، هنری فارمر) همچنین ابن خلدون از نشیط (نشید) فارسی که آهنگ ها و سرودهای فارسی را در شهر مدینه می خوانده وشاگردان بسیاری پرورش داده است، نام میبرد.
موسیقی عربی در حد چند فرم یا مقام بسیار کوچک ومحدود مثل حُدی از روی گامهای شتر وبرای راندن آن بود. همه این موسیقی در سه لحن اصلی نصب، برای سوگواری ومرثیه ستاد وهزج برای رقص و دست زدن بود. موسیقی عرب بدوی فقط از آواز، دست زدن، طبل، قاشقک ودف زدن شکل میگرفت. ایرانیانی که برای باز سازی کعبه به مکه رفته بودند، نواختن سازهای ایرانی مانند رود، بربط و…گام و ردیف موسیقی ایرانی را به آنجا بردند. دنباله این جریان با خاندان هنرمند موصلی، ابراهیم فرزند ماهان از شهر اَرجان فارس وهمسرش شاهک، دوشارم و برادر همسرش منصور زلزل رازی نوازنده برجسته وبی نظیر بربط (عود قدیم) که آن را بزرگتر وکامل تر کرد. اوفاصله وسطای جدیدی (برابر۲۲/۲۷) را روی عود پیدا ومعرفی کرد که به نام خودش (وسطای زلزل) مشهور است. فرزند ابراهیم اسحاق همچنین شاگرد اسحاق موصلی، زریاب خراسانی که در خدمت امویان حاکم برشمال آفریقا، مراکش واسپانیا، موسیقی وسازهای ایرانی را به شمال آفریقا واسپانیا برد، تداوم یافت. حتی در حال حاضر با تمام تغییر دادن اسامی مقامات وگوشه ها در زبان وفرهنگ موسیقایی عربی هنوزنام ۵۲ مقام وگوشه موسیقی سنتی مصر ولبنان؛ ۱۸ مقام وگوشه موسیقی مراکش وتونس، ۳۷ مقام وگوشه موسیقی عربستان دارای نام های صرفا فارسی وایرانی است.
درتحقیقی در باره موسیقی ایران وترکیه درکتابهای خطی کتابخانه های استانبول وآنکارا دکتر داودی موفق به جمع آوری نام بیش از ۲۸۸ گوشه ومقام شده است، اکثر نام ها فارسی بوده است که اغلب آنها در موسیقی کنونی ایران مصطلح نیست. در ترکیه آهنگهای عبدالقادر مراغه ای به نام کیار یا قیار (کار) در راست فصلی، اویچ فصلی ( اوج فصلی) ، نکیس (نقش) بسته، اکساک (عشاق) سماعی با اشعار فارسی به خط لاتین چاپ شده است. گام راست قدیم ایران یعنی ( دو. ر. می کرن. فا. سل. لا کرن. سی بمل. دو.) که گامی طبیعی وتعدیل نشده است، پایه وبنیان موسیقی همه دستگاه های موسیقی ایران وگام راست ذیل کشورهای عربی و راست فصلی ترکیه است.
در کتاب ارزشمند «گام های گم شده» استاد مرتضی حنانه از «راست ذیل» در موسیقی تونس ومراکش که همان «راست قدیم» پایه دستگاه های موسیقی ایرانی است، یادشده است. همچنین بنا به گفته عبدالقادر مراغه ای موسیقیدان برجسته ایرانی «یک آهنگ را در چهار قسمت میساخته اند بخش نخست قول که شعرش به زبان عرب بود. بخش دوم غزل که شعر وکلامش فارسی بود بخش سوم ترانه یا تصنیف (که مرکب از دوبیتی ها وفهلویات بوده است وبخش چهارم فرود یا فرونگاشت، بوده است.» ( مقاصدالالحان، عبدالقادر مراغه ای) پس این سنت تلفیق و مرکب خوانی بسیار قدیمی است که تحت تاثیر حاکمیت خلفای عرب شاید راه گریزی برای حذف نشدن توسط عمال قدرت که بعضی بسیار نژادپرست وضد ایرانی بودند طرح وعرضه می شده است. پیداکردن، معرفی و تاکید براین ریشه ها و بنیادهای مشترک موسیقی در کشورهای عربی و ترکیه با موسیقی ایران وتاثیرات فرهنگی آن که در طول تاریخ تداوم داشته ودارد، آن چنان مهم و ارزشمند است که میتواند موجب صلح ودوستی وپیوند ملتها، همچنین مقابله با شوونیسم، نژادپرستی ها وافراطی گری ها در منطقه باشد.
محمدعلی رجایی بروجنی
درفلسفه وفرهنگ