الجزیره موتور محرک گفتمان ما و دیگری

«سال ١٩٩۶ میلادی، زمانی‌که شبکه «الجزیره» برنامه‌های خود را آغاز کرد، قطر به‌دلیل افکار روشنگرانه‌اش تحسین می‌شد. رسانه‌ای آمده بود که ٢۴ساعته در فضایی باز و تازه اخبار خاورمیانه را بازتاب می‌داد و من هم مانند بسیاری از جوانان عرب از شجاعت رسانه‌ای الجزیره شگفت زده شده بودم، چراکه در خاورمیانه چیزی به‌نام آزادی بیان در رسانه‌ها شناخته‌شده نبود. به‌همین‌دلیل، در سپتامبر ٢٠١٣، به دفتر الجزیره در قاهره پیوستم. بااین‌حال، آنجا دیدم چگونه قطر از الجزیره به‌عنوان ابزاری مؤثر، اما خطرناک برای پیشبرد سیاست خارجی‌اش استفاده می‌کند». اینها بخشی از نظرات «محمد فهمی»، خبرنگار پیشین مصری‌-کانادایی دفتر قاهره بخش انگلیسی شبکه خبری الجزیره است. او که به اتهام حمایت از «اخوان‌المسلمین» و انتشار اخبار «مغایر با امنیت ملی»، توسط دولت مصر بازداشت شده بود، در انتقاد از رویکرد شبکه خبری الجزیره، نظراتش را در قالب نامه‌ای سرگشاده در روزنامه «نیویورک‌تایمز» در ژوئن سال ٢٠١۵ میلادی، منتشر کرد. او در بخش دیگری از مطلب خود اشاره می‌کند دادگاه مصر به اتهام برهم‌زدن امنیت عمومی و حمایت از اخوان‌المسلمین، حکم تعطیلی شبکه «مباشر مصر» (پخش زنده رویدادهای مصر در شبکه خبری الجزیره) را صادر کرده بود، اما بااین‌حال، با وجود هشدار خبرنگاران الجزیره نسبت‌به تهدید جان‌شان، مقام‌های الجزیره با بی‌اعتنایی به حکم دادگاه و بی‌مسئولیتی در قبال وضعیت خبرنگاران، به پخش برنامه‌های آن شبکه ادامه دادند تا سرانجام آنها بازداشت شدند.
فارغ از تحولات مصر و انتقاد از رویکرد شبکه خبری الجزیره در بازتاب اخبار آن تحولات (به‌عنوان مثال، پخش دائمی تظاهرات هواداران اخوان پس از سرنگونی دولت «محمد مرسی» در سال ٢٠١٣ میلادی و ‌ندادن تریبون به مخالفان رئیس‌جمهوری مخلوع مصر)، رویکرد الجزیره در بازتاب اخبار دیگر مناطق خاورمیانه نیز عاری از نقد نبوده است.
در هفته‌های اخیر، اقدام شبکه الجزیره برای پخش مصاحبه با «ابومحمد الجولانی»، رهبر جبهه النصره، انتقادات بسیاری را به‌همراه داشته است؛ ٢٨ می گذشته بود که بخش عربی آن شبکه فیلم اظهارات فردی را که رهبر «النصره» معرفی شده بود، پخش کرد. مصاحبه‌کننده از او درباره اهداف گروه و فعالیت‌های نیروهای آن و پیروزی در شهرهای سوریه پرسید؛ امری که حالت فیلمی تبلیغاتی را به این مصاحبه داده بود. مصاحبه، بازتاب گسترده‌ای در جهان عرب داشت، به‌طوری‌که فقط ٣۵‌ هزار بار در «یوتیوب»، بینندگان تماشایش کردند و هشتگی با عنوان «جولانی در الجزیره»، در توییتر درباره آن ایجاد شد.
بااین‌حال، این نخستین‌باری نیست که الجزیره تریبون خود را در اختیار رهبران گروه‌های تروریستی قرار می‌دهد؛ از سال ٢٠٠٠ میلادی به این‌سو، این شبکه تلویزیونی همواره محل اصلی پخش سخنرانی‌ها و بیانیه‌های رهبران القاعده، ازجمله «بن‌لادن» و «ایمن الظواهری» بوده است.
به‌راستی علت «تروریست»‌نخواندن عناصر افراطی در خاورمیانه از سوی الجزیره چیست؟ شاید تکیه‌بر تز «برخورد تمدن»های «ساموئل هانتینگتون» بتواند یاری‌رسان ما در یافتن پاسخی درخور برای این پرسش باشد.
هانتینگتون بر این باور بود که ویژگی قرن ما تضاد «فرهنگ»‌ها، به‌‌ویژه در منازعه میان فرهنگ مسلط غرب به رهبری آمریکا به‌عنوان قدرتی مرکزی، با فرهنگ «اسلامی» در کشورهای عربی است. او معتقد بود این تضاد در شکل عملی به عرصه عمومی کشیده خواهد شد.
بااین‌مبنا می‌توان تفاوت‌های موجود در بازتاب اخبار مرتبط با خاورمیانه، ازجمله حمله یازدهم سپتامبر، جنگ در افغانستان و عراق و سایر رویدادها را در شبکه خبری «الجزیره» با دیگر رسانه‌های معمول بین‌المللی تشخیص داد؛ الجزیره در چارچوب گفتمانی خود میان «ما» (عربی-‌اسلامی) و «دیگری» (غرب) تمایز قائل است. این تمایزگذاری ایدئولوژیک به آنجا ختم می‌شود که در چنین منازعاتی، «ما» همواره «قربانی» و «دیگری»، «متجاوز»ی همیشگی است. ازاین‌منظر، چارچوب کلی حاکم بر اخبار الجزیره مبتنی‌بر بازتاب‌ندادن علل بومی و منطقه‌ای یا ملی رویدادهاست؛ چارچوبی که به‌عنوان اصلی پذیرفته‌شده مطرح می‌شود و در آن، مهم‌ترین عامل در منازعات خاورمیانه، مداخله کشورهای خارجی در امور کشورهای منطقه است. ازهمین‌رو است که الجزیره تروریسم جاری در خاورمیانه را نتیجه «تهاجم خصم» و واکنش مقابل را «مقاومت توده‌ای» در عراق قلمداد می‌کرد (جولای ٢٠٠۵، الجزیره).
در چنین بستری الجزیره نه‌ فقط عملکردی «بی‌طرفانه» نداشته که سعی کرده است با نمایش بیانیه‌ها و نوارهای صوتی و ویدئویی مرتبط با رهبران القاعده، ازجمله «بن‌لادن» و «ایمن الظواهری»، از آنان با عنوان «قهرمانان جهان عرب» یاد کند و نیروهای طالبان را «مسلمانان قهرمان» و درحال نبرد با «متجاوزان» خارجی در جریان جنگ آمریکا علیه افغانستان قلمداد کند. تداوم این گفتمان درباره تحولات عراق پس از جنگ به آنجا رسید که نیروهای خارجی از سوی «الجزیره» متجاوز و شبه‌نظامیان عراقی هوادار صدام، «مبارزان شهادت‌طلب» قلمداد شدند. درهمین‌راستا بود که شیخ «قرضاوی»، روحانی سنی، در برنامه «شریعت و زندگی» الجزیره خواستار حمله تمام عراقی‌ها به نیروهای آمریکایی و کشتار سربازان خارجی شد. الجزیره پس از سقوط صدام نیز از عملیات مسلحانه به‌عنوان «مقاومت در برابر اشغالگری» یاد می‌کرد.
در این چارچوب به‌دلیل تسلط دیدی ایدئولوژیک، تمام نیروهای مسلحی که در مخالفت با دولت سوریه مشغول نبرد هستند، به‌عنوان کلیتی واحد از سوی «الجزیره» در نظر گرفته می‌شوند و از آنها با عنوان «شورشی» یاد می‌شود. دیدی که الجزیره سعی دارد به مخاطب القا کند، آن است که تمام این افراد علیه سرکوب، فساد و بیکاری قیام کرده‌اند، درحالی‌که اشاره به آن دسته از افرادی ندارد که از کشورهای خارجی به سوریه آمده‌اند و مشغول مقابله با نیروهای دولتی با اهدافی ایدئولوژیک هستند. با پیروی از چنین چارچوب استدلالی‌ای، شاید باید پس از «محمد الجولانی» منتظر نمایش تازه‌ای از «الجزیره» بود: مصاحبه با «ابوبکر البغدادی».

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)