مدیریت آبهای سطحی در شهر کابل

• مقدمه

شهر کابل دارای اقلیمی نسبتا خشک است و مجموع بارش سالانه آن کمتر از میزان تبخیر است. ولی هر سال با شروع فصل بهار و خزان میزان بارندگی ها افزایش پیدا کرده و به دلیل نبودن مدیریت درست آبهای سطحی، شاهد تصاویری ناب و بدیع هستیم. تصاویری که شاید در کمتر پایتختی از جهان به چشم آید(تصویر شماره یک).

پس از بارندگی بیشتر پیاده روها، سرک های اصلی و کانال ها سرریز از آب باران می شود. گویی در گوشه گوشه شهر دریاچه هایی تشکیل شده است. چنین وضعیتی نه تنها باعث مشکلات بسیاری در جریان کارهای روزمره ساکنان شهر شده، بلکه باعث گسترش سریع تر انواع آلودگی ها و امراض می شود. پس از ختم بارندگی نیز با خشک شدن گل و لای چرخه تولید گرد و خاک آلوده شروع می شود.

تصویر شماره یک: شهر کابل بعد از بارندگی (عکاس: نامعلوم)

ساکنان شهر کابل نیز با شروع بارندگی ها موج تند انتقادها را متوجه شهرداری کابل می کنند، و شهردار نیز شروع به توجیه مشکلات موجود می نماید. ولی با گذشت فصل بارندگی موضوع به فراموشی سپرده شده،‌ و در موسم بعدی بارندگی داستان تکرار می گردد. اما سوال اساسی این است که منشا این نابسامانی در مدیریت آبهای سطحی شهر کابل در کجاست؟ چگونه است که شهری با اقلیم خشک دچار چنین مشکلاتی می شود و حتی قادر نیست تنها برای دو تا سه ماه بارندگی سالانه چاره ای بیندیشد؟

• زون بندی مدیریت آبهای سطحی در کابل

بدنه اصلی سیستم زهکشی آبهای سطحی در شهر کابل را میتوان به موارد زیر تقسیم کرد(تصویر شماره دو):

• در بخش شمالی شهر کانال وزیرآباد
• در بخش غربی شهر دریای پغمان
• جنوب غرب و مرکز شهر دریای میدان
• مرکز و شرق شهر دریای کابل
• و جنوب شرق دریای لوگر

تصویر شماره دو : زون بندی مدیریت آبهای سطحی در کابل (منبع عکس: مطالعات JICA)

بنابراین دیده می شود که با وجود چندین دریا و همچنان کانال وزیر آباد در قسمت شمالی شهر کابل،‌ کنترل و هدایت آبهای سطحی در شهر کابل موضوع چندان پیچیده ای نیست. در واقع شهرهای بسیار کمی از چنین امکان طبیعی مناسبی برای مدیریت مناسب آبهای سطحی و جلوگیری از مشکلاتی مانند سیلاب و …برخوردارند. بخصوص که میزان بارندگی در شهر کابل نیز در حدود ۳۰۰ میلی متر در سال می باشد که رقم بالایی محسوب نمی شود. در نتیجه می توان گفت که علت اصلی مشکلات موجود در مدیریت نادرست آبهای سطحی در شهرکابل و همچنان عدم وجود زیربناهای مناسب می باشد.

• زیربناهای شهری کابل برای مدیریت آبهای سطحی

اصلی ترین زیرساخت موجود در شهر کابل برای کنترل و هدایت آب های سطحی به شمول آب باران کانال های ساخته شده در دو طرف جاده هاست. وظیفه این کانال ها جمع آوری آبهای سطحی و هدایت آنها به دریاهای موجود در شهرکابل و یا به کانال وزیرآباد در شمال شهر است. دیزاین و ساخت این کانال ها نیز همزمان با کار اعمار جاده های مربوطه انجام می شود. عدم دیزاین مناسب، ساخت نادرست و همچنان ناکافی بودن این کانال ها برعلاوه سایر تمهیدات لازم برای مدیریت آبهای سطحی مشکلات زیادی را در شهرکابل و به ویژه بعد از بارندگی ها به وجود میاورد.

• مدیریت کارآمد آبهای سطحی

برای مدیریت درست آبهای سطحی در شهر کابل تهیه ماسترپلان جمع آوری آب های سطحی ضروری است. یکی از دلایل عمده عدم موفقیت پلان های شهری در افغانستان متاسفانه نبودن یک استراتژی جامع، موازی کاری و عدم مشخص بودن وظایف ارگان های مرتبط است. بنابراین قبل از هر کاری تهیه یک بستر قانونی، تدوین یک استراتژی جامع و مشخص بودن وظایف ارگان های ذیربط باید در نظر گرفته شود. در ادامه به مهم ترین نکات در رابطه با مدیریت کارآمد آبهای سطحی در شهر کابل اشاره میکنیم:

الف- مشکل کمبود آب در شهر کابل

امروزه در بحث مدیریت محیط زیستی تاکید زیادی بر تمرکز زدایی و حل مشکلات محیط زیستی در نزدیکترین نقطه به محل ایجاد آن می شود. به عنوان مثال در بسیاری از کشورهای توسعه یافته خانه های جدید اجازه تخلیه آب باران و سطحی را به شبکه کانالیزاسیون شهری ندارند. قبل از ساخت خانه و یا حتی منطقه مورد نظر باید برای مدیریت آبهای سطحی و باران چاره­ای اندیشیده شود. و یکی از بهترین گزینه ها معمولا تغذیه آب های زیرزمینی است. این کار با اختصاص دادن درصدی از فضای ساحه رهایشی و محله به فضای سبز و منطقه نفوذ آب باران و سطحی به زمین صورت می گیرد. و حتی سنگفرش بسیاری از معابر و سرک ها به شکلی ساخته می شود که امکان هرچه بیشتر نفوذ آب های سطحی به منابع آب زیرزمینی را فراهم کند.

مطالعاتی که بانک انکشافی آلمان (KFW) در همکاری با ارگان های مربوطه افغان در رابطه با آب های زیرزمینی شهر کابل انجام داده است نشان از کاهش شدید منابع آب دارد. در سال روان نیاز شهروندان کابل به آب شرب با حداقل مصرف در حدود ۱۲۴ میلیون مترمکعب برآورد شده است، در حالیکه ذخایر آب زیرزمینی شهر به عنوان تنها منبع قابل استفاده در حال حاضر ۴۴ میلیون متر مکعب است. بنابراین استفاده از آب های سطحی و باران برای تغذیه آکیوفرهای شهر کابل یک نیاز اساسی است.

هرچند مطالعات جامعی در رابطه با مدیریت آب های سطحی در شهر کابل تاکنون صورت نگرفته است. ولی معمولا در چنین شرایطی توصیه متخصصان بر استفاده بهینه از منابع موجود و هدایت آب های سطحی و باران تا حد امکان به آکیوفرها با در نظر داشتن حفظ کیفیت این منابع آبی است. بنابراین ضروری است تا در هنگام بازسازی جاده ها و پیاده روهای شهر کابل راه های مناسبی برای امکان تغذیه آکیوفرها در نظر گرفته شود. همچنان نصب تاسیساتی به منظور افزایش تغذیه منابع آب زیرزمینی در مناطق مختلف شهر کابل و حتی در منازل رهایشی نیز یک موضوع حیاتی است که نیازمند آگاهی و دانش محیط زیستی شهرسازان و معماران افغان می باشد. ولی قبل از تمام این ها باید یک بستر مناسب قانونی و مدیریتی برای این کار ایجاد شود. راهکار دیگر میتواند تشویق به استفاده از آب باران (Rainwater Harvesting) در میان شهریان کابل باشد.

ب- کانال های زهکشی شهری

کنترل موثر و هدایت سریع آبهای سطحی، به ویژه بعد از بارندگی، به دریاهای موجود در شهر کابل و یا کانال وزیرآباد در مدیریت آب باران و سطحی بسیار اساسی است. بنابراین لازم است که در رابطه با دیزاین درست و استفاده مناسب این کانال ها دقت شود. در ادامه مشکلاتی را که در این بخش وجود دارند به صورت خلاصه اشاره می کنیم:

• جدا کردن شبکه جمع آوری آبهای سطحی از شبکه فاضلاب: همانطور که پیش تر بحث شد، آبهای باران و سطحی منبع مهم تغذیه آب های زیرزمینی است. بنابراین باید به روش های مختلفی سعی شود تا راه های استفاده از این آبها برای تغذیه آکیوفرهای کابل روی دست گرفته شوند. ولی یکجا بودن این شبکه با شبکه فاضلاب و یا اتصال خروجی سپتیک تانک ها، حمام ها، … باعث آلودگی این منابع با ارزش شده و حتی در صورت تغذیه آب های زیرزمینی آلودگی بیشتر آنها را به همراه خواهد داشت. جدا کردن شبکه آب های سطحی از فاضلاب تا حد امکان توصیه می شود، مگر در جاهایی که وجود آب برای انتقال جامدات در شبکه فاضلاب ضروری باشد. بنابراین ضروری است تا پلان جامعی نیز برای مدیریت فاضلاب شهری روی دست گرفته شود، وگرنه بسیار مشکل خواهد بود تا به طور موثر مانع تخلیه فاضلاب تصفیه نشده به شبکه جمع آوری آبهای سطحی شد.
• دیزاین و ساخت مناسب کانال های زهشکی: نگارنده این متن در بازدید از نقاط مختلف شهر کابل شاهد بدون استفاده ماندن کانال های زهکشی آب های سطحی و یا راکد ماندن گنداب ها در این مناطق بوده است. از دلایل اصلی این موضوع را می توان دیزاین نادرست، ساخت ناکارآمد و یا عدم وجود یک اتصال مناسب به محلی برای تغذیه آب های زیرزمینی، کانال های بزرگتر و یا دریاهای موجود در شهر کابل دانست.
• متاسفانه بسیاری از شهروندان کابل در حفاظت محیط زیست بی ملاحظه هستند. بنابراین ضروری است تا در نفاط مزدحم شهر کابل کانال های زهکشی سرپوشیده ساخته شوند. این کار مانع از ریختن زباله ها به داخل کانال ها شده و در نتیجه مانع بند شدن راه عبور آب می شود. برعلاوه این مشکل عدم وجود یک سیستم کارآمد مدیریت زباله های جامد را نیز نشان میدهد و ضروری است که همزمان برای آن نیز چاره ای اندیشیده شود.

حسین اعتمادی

پژوهشگر در مرکز مطالعات آبی کشور سوئیس (Eawag)

—————————————-

منبع مطالب ذکر شده:

• تجربیات شخصی نگارنده
• مطالعات دفتر همکاری های توسعه ای جاپان (JICA)
• گزارش ها و اخبار پراکنده شهرداری کابل

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)