ماه بی‌نظیر دانشمندان ایرانی: سه دانشمند ایرانی در کنار بهترین‌های جهان

جامعه علمی ایران در ماه گذشته دلایل زیادی برای جشن گرفتن داشت. سه نفر از دانشمندان ایرانی که در معتبرترین مراکز علمی جهان مشغول به کارند موفق به دریافت سه جایزه ارزشمند شدند. جوایزی که نشان از موفقیت و پیشرفت آن‌ها در مرزهای رشته‌های تخصصی آن‌ها است. در ماه گذشته مریم میرزاخانی برنده جایزه فیلدز شد، رامین گلستانیان، جایزه هولوک را به خود اختصاص داد و نادر انقطاع مدال طلای بالتازار واندرپول را دریافت کرد.
اگرچه هر بار که چنین اخباری منتشر می‌شود، داستان‌های متعددی درباره سهم سرزمین مادری این دانشمندان در میزان موفقیت آن‌ها نیز مطرح می‌شود و برخی از افراد این موفقیت‌ها را یکسره به امکانات دنیای مدرن و فضایی نسبت می‌دهند که این محیط برای آن‌ها به وجود آورده است، اما درعین‌حال این چیزی از ارزش خبر برای جامعه علمی ایران کم نمی‌کند. این موفقیت‌ها و موفقیت‌های دیگر که شاید کمتر در خبرها موردتوجه قرار گیرد می‌تواند انگیزه بالایی برای نسل جوان دانشمندان ایرانی ایجاد کند که با کار سخت می‌توانند درهای مهم‌ترین مراکز علمی جهان را به روی خود باز کنند.
از سوی دیگر موفقیت افرادی مانند دکتر میرزاخانی که بخش عمده‌ای از تحصیلات و موفقیت‌های ابتدایی‌اش در ایران اتفاق افتاده است نشان می‌دهد از دل همین شرایط نیز افراد بااستعداد و با پشتکار می‌توانند رشد کنند و به اوج رشته تخصصی خود برسند.

دکتر مریم میرزاخانی و مدال فیلدز
مریم میرزاخانی متولد تهران است و تحصیلات دبیرستان خود را در مدرسه فرزانگان تهران سپری کرد. او در گفت‌وگویی درباره آغاز علاقه‌اش به ریاضیات می‌گوید:
«بچه که بودم دوست داشتم نویسنده شوم. هر داستانی که به دستم می‌رسید و درواقع هر کتابی که به دستم می‌رسید می‌خواندم. اما قبل از آخرین سال حضورم در دبیرستان هیچ‌وقت فکر نمی‌کردم ریاضی‌دان شوم… برادرم کسی بود که مرا به‌طور عام به علم علاقه‌مند کرد. او هر چیزی که در مدرسه می‌آموخت، برای من تعریف می‌کرد و فکر می‌کنم اولین خاطره‌ای که از ریاضیات دارم این بود که او مطلبی درباره جمع‌کردن اعداد ۱ تا ۱۰۰ را که در مجله‌ای خوانده بود، برایم مطرح کرد و این‌که چگونه گاوس با روشی نوآورانه آن را حل کرده بود. این اولین باری بود که از زیبایی یک‌راه حل ریاضی به شوق می‌آمدم و مجذوب آن می‌شدم.»
این علاقه او را به المپیاد ریاضی کشاند. او در دو المپیاد جهانی ریاضی در سال‌های ۱۹۹۴ / ۱۳۷۳ و ۱۹۹۵ / ۱۳۷۴ که به‌ترتیب در هنگ‌کنگ و تورنتو برگزار شد، مدال طلا را اخذ کرد. و به گروه ریاضیات دانشگاه صنعتی شریف پیوست. جایی که با بسیاری از دوستان و مدرسانش آشنا شد و از آن‌ها الهام گرفت.
در همان دوران تحصیل کارشناسی بود که به همراه تیم دانشگاه شریف برای شرکت در مسابقات ریاضی دانشجویی به اهواز سفر کرد ولی تیم دانشجویان شریف در مسیر برگشت خود از اهواز به تهران دچار حادثه شد. اسفند سال ۱۳۷۶ بود که خبر سقوط اتوبوس حامل این تیم به درون دره جامعه ایران را شوکه کرد. در آن فاجعه ۶ دانشجوی شریف جان خود را از دست دادند و دراین‌بین غم سنگینی جامعه ریاضیات ایران را فراگرفت، چراکه فعالان این حوزه می‌دانستند چه استعدادهای درخشانی در آن اتوبوس بودند. مریم میرزاخانی نیز در آن حادثه آسیب دید و یکی از بازمانده‌های آن شب تاریک ریاضیات ایران محسوب می‌شود.
او پس از پایان دوره کارشناسی خود، برای ادامه تحصیلاتش به ایالات‌متحده رفت و در دانشگاه هاروارد تحصیلات خود درزمینه‌ی ریاضیات را تکمیل کرد. او پس از دریافت مدرک دکتری به‌طور منظم و دایم در حوزه تخصصی خود در حال پژوهش و تدریس است و در دانشگاه‌های پرینستون و استنفورد به‌عنوان محقق و استاد فعالیت کرده است.
اگرچه فعالیت‌های تخصصی او درزمینه‌ی ریاضیات به‌زودی مورد توجه جامعه ریاضی قرار گرفت، اما در بین قشر عمومی‌تری از مردم زمانی نام او مطرح شد که در سال ۲۰۰۵/۱۳۸۴ نشریه پاپیولار ساینس نام او را در فهرستی از ۱۰ ذهن جوان و برتر علم آمریکا قرار داد.
حوزه فعالیت او به‌طور خاص به روی فضاهای هندسی و هم‌چنین نظریه ارگودیک متمرکز شده است. در این بخش او به بررسی ساختار رویه‌ها و فضاهای هندسی می‌پردازد تا خواص ویژه آن‌ها را آشکار کند. او هم‌چنین درزمینه‌ی نظریه اعداد و نظریه گراف فعالیت‌های متعددی داشته و مقالات و کتبی در این حوزه‌ها نوشته است. اگرچه هنوز کاربردهای عملی برای چنین بخشی نظری و پیشرفته از مرزهای دانش ریاضی معلوم نیست اما یکی از کاربردهای احتمالی نظریات و مدل‌های او کمک به تشخیص رفتار و شکل عالم بزرگ‌مقیاس است.
پژوهش‌های مریم میرزاخانی بارها از سوی جامعه ریاضیات جهان موردستایش قرار گرفته و جوایز و عناوین متعددی را برای او به ارمغان آورده است که آخرین مورد آن، اعطای جایزه پژوهش برتر سال ۲۰۱۴ موسسه ریاضیات کلی (The Clay Mathematics Institute CMI) است. این جایزه به‌طور مشترک به او و پیتر اسکولز (Peter Scholze) اهدا شد. این موسسه مریم میرزاخانی را به دلیل مشارکت چشم‌گیر و موثرش درزمینه‌ی نظریه هندسه و نظریه ارگودیک شایسته این عنوان دانسته بود.
او پیش‌تر جایزه دوسالانه روت لیتل ستر (Ruth Lyttle Satter) در ریاضیات را به خود اختصاص داده بود، جایزه‌ای که انجمن ریاضیات آمریکا به زنان تاثیرگذار در حوزه ریاضیات اهدا می‌کند.

میرزاخانی و مدال فیلدز ۲۰۱۴
یکی از بخش‌های کنفرانس جهانی ریاضیات که هر ۴ سال یک‌بار برگزار می‌شود اهدای ۴ جایزه مهم دنیای ریاضیات است. این جوایز عبارت‌اند از:
جایزه وانلینا:(Rolf Nevanlinna Prize) به برگزیدگانی اهدا می‌شود که نقشی فعال در توسعه جنبه‌های ریاضیاتی در علوم فناوری ارتباطات و محاسبات داشته‌اند.
جایزه کارل فردریش گاوس: به تحقیقات ریاضیاتی اهدا می‌شود که کاربردی در بیرون جهان ریاضیات پیدا کرده باشند
جایزه کرن: (Chern) به‌پاس یک‌عمر تحقیقات ریاضیاتی اهدا می‌شود
و مدال فیلدز: بسیاری از دانشمندان، جایزه فیلدز را – در کنار جایزه اَبِل – معادلی برای نوبل ریاضیات می‌دانند. اگرچه این جایزه نه ازنظر مبلغ و نه ازنظر دوره تناوب اهدا و نه ازنظر شرایط دریافت‌کنندگان مشابه نوبل نیست اما مشهورترین نشان جامعه ریاضیات به شمار می‌رود. این جایزه هر چهار سال یک‌بار و در این کنفرانس به یاد جان چارلز فیلدز، ریاضی‌دان کانادایی به ریاضی‌دانانی اهدا می‌شود که کشفی چشم‌گیر در جامعه ریاضیات داشته و در هنگام اهدا آن بیش از ۴۰ سال سن نداشته باشند. هر دوره این جایزه ممکن است به‌طور مشترک به دو، سه یا چهار ریاضی‌دان اهدا شود.
مانند هر نشان و مدال دیگری در هر دوره و در اوقات نزدیک به اهدای این جایزه هم در بین علاقه‌مندان این حوزه شایعات و گمانه‌زنی‌هایی درباره برنده احتمالی مطرح می‌شود و حتی نظرسنجی‌هایی غیررسمی برگزار می‌شود.
امسال یکی از نام‌هایی که در این بحث‌های حاشیه‌ای زیاد شنیده می‌شد، نام مریم میرزاخانی بود. یک روز پیش از فرارسیدن روز اهدای جوایز انجمن بین‌المللی ریاضیات نام برندگان این جایزه را منتشر کرد. مریم میرزاخانی نخستین زن تاریخ در جهان شد که موفق شد این مدال ارزشمند را به خود اختصاص دهد.
جایزه‌ای که نه‌تنها برای او که برای جامعه زنان ریاضی‌دان جهان و به‌طور خاص جامعه علمی و زنان جامعه علمی ایران فوق‌العاده ارزشمند بود.
برای سال‌ها به دلایل مختلف حوزه ریاضیات حوزه‌ای مردانه تصور می‌شد که حضور زنان در آن نمی‌تواند به موفقیت بزرگی بیانجامد. البته که بخش عمده‌ای از این داستان به این واقعیت برمی‌گشت که فرصت‌های برابری در اختیار زنان نبوده است و ازنظر مسایل اجتماعی و هم‌چنین مسولیت‌های سنتی خانوادگی، فرصت مشارکت آن‌ها اندک‌تر از مردان بوده است. زنان تا سال‌های نه‌چندان دوری راهی به دانشگاه‌ها برای تحصیل در رشته‌هایی مانند ریاضیات و فیزیک نداشتند. موفقیت مریم میرزاخانی نمادی از ظهور عصر جدیدی برای زنان ریاضی‌دان به شمار می‌رود.
در ایران نیز موفقیت او بازتاب گسترده‌ای داشت. حسن روحانی، رییس‌جمهور در پیامی موفقیت او را تبریک گفت. معاون علمی و فناوری رییس‌جمهور که زمانی هم‌دانشگاهی مریم میرزاخانی بوده است نیز در پیامی با خطاب قرار دادن او با عنوان همشاگردی قدیمی این موفقیت را تبریک گفت. مریم میرزاخانی البته ارتباط مستقیمی با جامعه ریاضی ایران دارد و همکار تحریریه چند ژورنال ریاضی و هم‌چنین عضو انجمن ریاضی ایران است و به همین سبب موفقیت او باعث ارتقای رتبه انجمن ریاضی ایران شد.
بسیاری از نشریات روز ایران خبر موفقیت او را در صفحه اول خود کار کردند و از زوایای مختلف به آن پرداختند و برنامه تلویزیونی آسمان شب یک قسمت از برنامه خود را به موفقیت او اختصاص داد. این موج – که البته گاهی با انتقادهایی هم همراه بود – باعث ایجاد موجی در توجه به ریاضیات در کشور شد. مدرسه فرزانگان و دانشگاه شریف که خاستگاه مریم میرزاخانی بودند و هم‌چنین جامعه ریاضی ایران از این رویداد استقبال گسترده‌ای انجام داد و فرصتی بی‌نظیر برای ترویج ریاضیات فراهم شد. از آن مهم‌تری بسیاری از دانش آموزان و به‌ویژه دختران علاقه‌مند اکنون الگویی از موفقیت رادارند و می‌بینند مسیری که از دل مدارس و دانشگاه‌های ایران شروع می‌شود می‌تواند به بلندای مدال فیلدز نیز ختم شود.
دریافت این جایزه اگرچه می‌تواند برای مریم میرزاخانی نقطه اوجی باشد، اما شاید هیجان آن قابل‌مقایسه با لحظاتی نباشد که او ایستاده بر فراز تپه‌ای سرزده از میان جنگل انبوهی از مفاهیم ریاضی، راه‌حلی را پیدا می‌کند.
وقتی از او پرسیده شد که چه چیزی برایش بیش از هر چیز دیگری حکم جایزه و پاداشی در پشت یک کار طاقت‌فرسای ذهنی دارد، در پاسخ گفت : «قطعا رضایت‌بخش‌ترین اتفاق، همان لحظه‌ای است که می‌گویی آها! لحظه‌ای که شور و شوق کشف و لذت و شعف درک چیزی جدید را احساس می‌کنی و احساس این‌که بالای تپه‌ای ایستاده‌ای و چشم‌اندازی کامل را در مقابل داری. اگرچه در اغلب اوقات انجام کار ریاضیاتی برای من مانند این است که در حال کوهنوردی طولانی هستم بدون آن‌که مسیر پا خورده‌ای وجود داشته باشد و یا حتی چشم‌انداز پایان مسیری در تیررس دیدگان باشد.»
اما جایزه میرزاخانی تنها موفقیت دانشمندان ایرانی‌تبار در ماه گذشته نبود.

رامین گلستانیان، برنده مدال هول‌وک
در این ماه هم‌چنین اعلام شد که دکتر رامین گلستانیان،‌ فیزیک‌دان ایرانی و استاد دانشگاه آکسفورد برنده مدال هول‌وک (Holweck) سال ۲۰۱۴ شده است. این جایزه طی مراسمی در گردهمایی ماده چگال در پاریس به خاطر «نقش پیشروی ایشان درزمینه‌ی مواد نرم فعال و به‌خصوص شناگران میکروسکوپی و ذرات کولوییدی فعال» به وی اهدا شد.
جایزه هول‌وک جایزه‌ای است که از سال ۱۹۴۵ به‌صورت مشترک توسط انجمن‌های فیزیک فرانسه و انگلستان به فیزیکدانانی که در طی ده سال قبل از دریافت جایزه کاری برجسته درزمینه‌ی فیزیک انجام داده باشند اهدا می‌شود. این جایزه به یادبود «فرناند هول‌وک»، مدیر آزمایشگاه کوری که در زمان اشغال فرانسه توسط نازی‌ها در جنگ جهانی دوم شکنجه و کشته شد به اسم او نام‌گذاری شده است.
رامین گلستانیان برنده جایزه هول‌وک ۲۰۱۴ تحصیل‌کرده‌ی ایران هستند. کارشناسی فیزیک را در دانشگاه صنعتی شریف خواند و کارشناسی ارشد و دکتری را در دانشگاه تحصیلات تکمیلی زنجان به پایان رساند و بعد از فارغ‌التحصیلی برای مدتی به‌عنوان عضو هیات علمی به دانشگاه تحصیلات تکمیلی زنجان پیوستند و اکنون استاد دانشگاه اکسفورد انگلستان است.

نادر انقطاع و مدال بالتازار
ماهی چنین پر خیروبرکت اما با خبر شعف برانگیز دیگری به پایان رسید. دکتر نادر انقطاع فیزیکدان برجسته ایرانی موفق به کسب مدال طلای بالتازار شد. نادر انقطاع استاد مهندسی برق و سیستم‌ها موفق شد این مدال را از اتحادیه علوم رادیویی (URSI) به دلیل خدمات بنیادین و نوآورانه و بدیع خود در نظریه الکترومغناطیس و کاربردهای مواد ترکیبی، فراموادها و اپتیک‌های ابعاد نانو کسب کرد.
بالتازار فوندرپول به یاد و خاطره و گرامی داشت دانشمندی که از بانیان این انجمن بوده است هر سه سال یک‌بار و رد هنگام برگزاری مجمع عمومی URSI اهدا می‌شود.
این مدال به دانشمندانی اهدا می‌شود که تحقیقات ارزشمندی را در حوزه‌هایی که از دید کمیسیون‌های URSI مهم ارزیابی می‌شوند، انجام داده باشند. برای انتخاب دانشمندان اگرچه باسابقه همه فعالیت‌های علمی آن‌ها توجه می‌شود اما دریافت‌کننده باید در ۶ سال اخیر کمک مهمی به پیشرفت آن حوزه انجام داده باشد.
تحقیقات دکتر انقطاع بازه وسیعی از حوزه‌ها و شاخه‌های دانش فیزیک و امواج را دربر می‌گیرد. او برجسته‌ترین چهره جهانی درزمینه‌ی فرامواد است. حوزه‌ای که فیزیک، مهندسی و نانوفناوری را به هم می‌آمیزد تا موادی بسازند که بتواند امواج را به‌گونه‌ای تحت تاثیر قرار دهند که مواد عادی امکان آن را ندارند.