خداناباوری کهنه ی نو، درباره سام هریس! (بخش دوم)

نویسنده: جکسون لیرس(+)
مترجم: ایمان احسانی*

“هریس” ادعا می کند که متعهد است برای شواهد معقول بر علیه ایمانِ کورکورانه، وزن و اهمیت قائل شود. این قابل تحسین است اما قالبِ مطلق گرای ذهن را پنهان می کند. او به ما می گوید : ” رفاه موجوداتِ دارای آگاهی (از جمله انسان)” تنها شاخص قابل اعتماد خیراخلاقی است و علم تنها ابزار قابلِ اعتمادِ ارتقای رفاه است و تنها علم می تواند منبع ارزشهای اخلاقی باشد. هریس استدلال می کند آزمایشات تصویر برداری عصبی نشان می دهد که مغز تفاوتی بین قضاوت های ارزشی و قضاوت در مورد واقعیت ها (facts) قائل نمی شود. او از این یافته این نتیجه ی کاذب را استخراج می کند که واقعیت و ارزش یکسان اند. ما ممکن است همه ی حقایق اخلاقی که این تحقیق آشکار می کند را نشناسیم اما بزودی بسیاری از آنها را خواهیم شناخت. او تاکید می کند علوم اعصاب در آستانه ی کشف کلیدهای رفاه بشریت است : ما به مغزها اعتماد داریم.

“هریس” برای این که علم را منبع حقیقت مطلق بداند، باید اول واقعیت های کثیف قدرت در جهانِ فراخِ علم را نادیده بگیرد. او در کتابش هیچ بحثی از مشارکت دانشمندان در گروههای نظامی-صنعتی یا سودجوییِ داروشناس ها نمی کند. وی هیچ توجهی به نقش عواملی مثل تصادف و شانس، ارتقاء شغلی به هر قیمت و مُدِ روشنفکری در شکل دادن و جهت دهی به تحقیق ندارد: این که چطور داده ها را منحرف می کنند، به بعضی نتایج تحقیق برتری می دهند و بعضی دیگر را در تیرگی گمنامی رها می کنند، از بعضی نتایج حمایت مالی به عمل می آورند و برخی نتایج را در نطفه خفه می کنند و از دور خارج. هریس به جای ارزیابی جامع از شواهد، خودش را به تعمیم های فراگیرِ بدون پشتوانه می سپارد. استدلال او درباره ی تعصب مذهبی، کنار هم گذاشتن یک سری نقل قولهای تصادفی از قرآن و انجیل است. کتابهای او نادانی خیره کننده ای از تاریخ و از جمله تاریخ علم را به نمایش می گذارد. “هریس” در مقام کسی که خودش را متعهد به دفاع عقلانی از علم می داند، در استدلال هایش سعی می کند نتایج را مطابق میل خودش تغییر دهد.

اگر ما آن استدلالها را در ارتباط با مناقشاتِ سیاستِ عمومی ارزیابی کنیم، به نتایج هشیار کننده ای می رسیم. احکام محکومیتی که “هریس” صادر می کند، همزیستی اش با قدرت امپراتوری را عیان می کند.از جمله ما از او یاد می گیریم که شکنجه فقط شکل دیگری از تخریب ناگزیر در “جنگ با ترور” است که ممکن است تاسف بار باشد، اما هزینه ای ضروریست که در تلاش دشوارمان برای نجات تمدن غربی از خطر اسلام رادیکال می پردازیم. ما همچنان می آموزیم که صلح طلبی با وجود ارزش اخلاقی بالای آن، غیراخلاقیست، زیرا ما را در برابر آدم کش های جهان آسیب پذیر می کند.همچون دورانِ طلاییِ پوزیتیویسم، مفهمومِ علمِ والا (sovereign science )به خدمت امپراطوری در آورده شده است. “هریس” از دست لفاظی های مسیحیِ پیشینیانِ امپریالیست اش خلاص شده ،اما ار بند عقلانی کردن خشونت دولت محور رها نشده است. هریس با ژست یک ملحد که بر آخرین مرزهای تحقیق علمی و روشنگری اخلاقی ایستاده است، در نهایت به یکی از مردانِ جوانِ تیزهوشی بدل می شود که می خواهند به سال ۱۹۱۰ برگردند.

کتاب “پایان ایمان” که پس از ۱۱ سپتامبر نوشته شده است، همه ی نشانه های ترسناکِ آن دوره را دارد : هیستری،پارانویا، تقاضای موهوم برای اتحاد و دیوانگی دانستنِ اختلافِ عقاید. این استدلال ساده است : حمله ها به مرکز تجارت جهانی ما را از خطرِ مهلکِ مذهبِ دگماتیک آگاه کرد. ناخداباوران روشنگر باید مبارزه ی ولتر را ادامه دهند و این چیز پست و نفرت انگیز را له و نابود کنند – اگر با نیروی استدلال علمی،عملی شد که چه بهتر وگرنه ممکن است استفاده از نیروی نظامی ضروری باشد. اگرچه کتاب “پایان ایمان” فصلی در مورد گله و شکایت از حق مسیحی و خدای از خود بیخود شده ی جرج بوش در کاخ سفید دارد ، اما هریس تنها اسلام را به عنوان دشمن خود می داند :” هر کسی که می گوید نظریات اسلام چیزی برای انجام تروریسم ندارد فقط با کلمات بازی می کند.”

سیاستی که در استدلال هریس وجود دارد ریشه در اخلاق گرایی مانویِ {آیین مانوی، ایده ی مسیحِ منجی را از مسیحیت و اعتقاد دوگانه به خیر و شر را از دین زرتشتی گرفته است} موجود در مقاله ی “ساموئل هانتیگتون” دارد که در سال ۱۹۹۳ در مجله ی “فارین افرز” در باره ی “برخورد تمدن ها ” بین غرب و تمدن در حالِ ظهورِ ایرانی- کنفوسیوسی منتشر شد. هانتیگتون ممکن است درباره ی تمدن کنفوسیوسی اشتباه کرده باشد اما دوگانه انگاری ویران گرش، باورهای انتقام جویانه را پس از ۱۱ سپتامبر در آمریکا تغذیه کرد. “هریس” بدون برخورد انتقادی بر استدلال هانتینگتون صحه می گذارد و با بی اعتناییِ خاصِ خودش نسبت به شواهد تاریخی،به ما می گوید :” شخص فقط نیاز دارد قرآن را بخواند تا بداند که هانتینگتون درست می گفت.” من به یاد افسران نیروی دریایی در زمان جنگ ویتنام افتادم که اصرار داشتند آدمی باید تنها مانیفست کمونیست را بخواند تا معلوم شود کاخ کرملین چه نقشه ای برای تسلط بر جهان کشیده است.

دید محدودِ “هریس” باعث می شود که او ریشه های اسلامِ رادیکال و از جمله پندارِ تجدیدِ خلافت را در رقابت میان سیاست امپریالیستی و مقاومت ضد امپریالیستی در قرن بیستم نبیند.( در واقع بررسی دقیق نشان می دهد جهاد اسلامی کمتر شبیه یک جنبشِ مذهبیِ انقلابی و و بیشتر شبیه یک فانتزی پارتیزانیِ متشکل از مردان جوان عرب است.مردانی تحصیلکرده و بیکار که بوسیله ی تکبر و خودبینیِ امپریالیستیِ واقعی یا خیالی، تحقیر شده اند. اسلام رادیکال، اغلب یک زبان خاص برای بیانِ عصبانیتِ آنهاست اما در محوری بودن نقش آن بزرگنمایی شده است). تروریسم به فقر، ظلم و ستم و تحقیر ربط داده نمی شود بلکه “هریس” اصرار می کند جهان پر از فقرایی است که تروریست نیستند. تروریسم جانوری وحشی است محصول اسلام که به طرز غیرقابل انکاری مذهب جنگ و سلطه است. انتخاب های ما واضح است : ” یا باید از راه استدلال بر مسلمانان ارتدوکس پیروز شد یا از طریق جنگ. بقیه ی راهها چیزی جز بردگی و خسارت نخواهد بود.” به طعنه می گوید :” تنها چیزی که در حال حاضر بین ما و اقیانوس بیخردی مسلمانان قرار دارد، دیوار حکومت استبدادی و نقض حقوق بشر ( در کشورهای عربی) است که ما به برپاکردن آن کمک کرده ایم.” اکنون زمان آن است تا به نام علم و دموکراسی، خاورمیانه را بازسازی نماییم تا باورهای مسلمانان را پاک کنیم و آنها را از دست خودشان نجات دهیم. انقلاب شگفت آور اخیر مصر که درخواست ملی و غیرفرقه ای، برای اصلاحات دموکراتیک و توزیع عادلانه ترِ منابع بود ،تکبر و خودبینیِ این دیدگاه را تایید می کند.

اما مسائل روشنفکری باید عمیق تر بررسی شوند. آشفتگیِ مفهومیِ استدلال “هریس”، مستقیما در مقاله ی هانتینگتون قابل ردیابی است. هانتینگتون در تاریکی به دنبال چیزی می گشت تا جایگزین جنگ سرد شود که به تازگی پایان یافته بود، اما با اشتباه گرفتن تمدن ها به جای ملت ها دچار این خطای بنیادی می شود. همان طور که “ویلیام پاف” به ما یادآوری می کند :” تمدن اسلامی عظیم است”:تقریبا همه ی ملل مسلمان به جز ایران با کشورهای غربی روایط سیاسی و اقتصادی معمولی دارند. این که اعضای تمدنِ جهانیِ مذهبی، در حال جنگ با تمدن غربی هستند یا به دلیل موضوعات سیاسی خاورمیانه و آسیای جنوبی که اکثرِ جمعیتِ مسلمانانِ جهان چیز کمی از آن می دانند، بوسیله ی چند هزار معدود از مجاهدین عرب ، مستعد افراطی گری سیاسی هستند، یک فانتزی و خیال پردازیِ غربی است.

مبارزه ی نهایی میان خیر و شر هم به همین ترتیب، تصوری خیال پردازانه است، چرا که به صراحت و قطعیتی متوسل می شود که در مرکز درک پوزیتیویستی قرار دارد. “هریس” می نویسد :” همه ی ادعاها در مورد دانش خداشناسانه باید از چشم انداز مردی دیده شود که در بامداد سپتامبر ۲۰۰۱ روزش را در طبقه ی صدم مرکز تجارت جهانی شروع می کرد.” این دیدگاهِ بسیارِ محدود و تنگ نظرانه ای است.

“هریس” به اندازه ی همان معتقدان و اهل باوری که آنها را محکوم می کند کوته فکر و تنگ نظر است.. حمله اش به “اهریمن نسبی انگاری” را در نظر بگیرید که در آن اظهار می کند، نسبی گرایی ما را برای رو به رو شدن با دشمنان جاهل مان منفعل می کند و منابع اخلاقی مان که در مبارزه ی آخرالزمانیِ خیر و شر، برای غلبه بر بی عقلی و جهل لازم است را می دزدد. این عقیده ریشه در نادانیِ فلسفیِ عمیقی دارد. “هریس” برایش جالب است که متفکر مورد علاقه ی “بن لادن”، “سید قطب” است که پراگماتیسم فلسفی را مایه ی مرگ تمدن غربی می دانست. “هریس” می گوید پراگماتیسم موجب می شود پیروانش استواری و استحکام عقیده که باعث می شود در مورد چیزی بر حق باشند را، از دست بدهند. می شود حیرت و شگفتی پراگماتیست هایی مثل “ویلیام جیمز”، که با پیشروی های امپراطوری آمریکا در کوبا و فیلیپین مخالف بود یا “جان دیویی”، مدافعِ ثابت قدمِ آموزشِ پیشرو ( progressive education ) را تصور کرد، اگر به آنها گفته می شد که تمایل شان به ارزیابیِ ایده ها بر مبنای نتایج شان، آنها را بازمی دارد از این که محکم بر عقایدی پافشاری کنند. از نظر “هریس” پراگماتیسم و نسبی انگاری، قابلیتِ قبول کردنِ این که ” همه ی فرهنگها در یک مرحله از توسعه یافتگی اخلاقی” نیستند و پذیرش برتری اخلاقی ما (غرب) بر بیشتر دنیا” را از بین می برد. “مدارای مذهبی” با جلوگیری از قضاوت درباره ی باورهای دیگران – هر چقدر هم که غیرعقلانی باشند – یکی از نیروهای اصلی ای است که ما را به سمت مغاکی بی پایان می برد.”هریس” به رسمیت شناختن تفاوت های اخلاقیِ مشروع را، به عنوان نمادی از بی کفایتی اخلاقی در نظر می گیرد و شهرت خداناباوری جدید، بابت بت شکنی جسورانه اش، از همین نوع ژست گرفتن ها مایه می گیرد.

استدلال “هریس” علیه نسبی انگاری، آشفته و حتی با عبارات خودش ناسازگار است اما در عوض کاملا با اهداف دولت امنیت ملی، سازگار است. این استدلال بر این پیش فرض استوار است که آمریکا ( و غرب ) در مرتبه ی اخلاقیِ بالاتری نسبت به هر کس دیگری هستند. هریس در کتاب “پایان ایمان” می نویسد :” به عنوان یک فرهنگ، ما آشکارا زودتر از بقیه، مدارای مان در مورد شکنجه و قتل بی گناهان را پرورش داده ایم.ما این را به خوبی انجام دادیم در حالی که بقیه ی جهان هنوز به این درک نرسیده است.” هریس خشونت دولت محور ( که آسیب های ناخواسته به همراه دارد) و خشونت تروریستی ( که عمدا شهروندان را هدف می گیرد) را از هم جدا می کند:” هر ناظر بی طرفی که به رویدادهای جاری نگاه کند درک می کند که هیچ گونه برابری اخلاقی بین پروژه ی دموکراسی های به زور متمدن شده – با همه ی نقایصی که دارند – درجهان و کشتار متقابلی که نظامیان مسلمان و در واقع حکومتهای مسلمان مرتکب می شوند وجود ندارد.” او از منتقدانِ تلفاتِ شهروندان در جنگ عراق، می خواهد که تصور کنند، وضعیت برعکس بود و ارتش عراق به آمریکا حمله می کرد. آیا آنها (منتقدان) فکر می کنند عراقی ها مثل آمریکایی ها به مراقبت از شهروندان اهمیت می دادند؟:” ما نمی توانیم قصد و نیت انسانی را نادیده بگیریم . جایی که صحبت از اخلاق است قصد و نیت همه چیز است.”

ممکن است کسی گمان کند نیت گراییِ ( intentionalism) “هریس”، باعث می شود بین حوادثِ تاسفِ بارِ آسیبِ غیرعمدی و شکنجه ی عمدیِ ظالمانه، تفاوت قائل شود.اما “هریس” بعد از استناد به یک سری سناریوهای خیالی، از بمب ساعتی گرفته تا قاتلان شیطانی که آماده ی خفه کردن دختران امریکایی ۷ ساله اند ، نتیجه می گیرد که مقاصد بزرگ تری که باعث شکنجه می شود می تواند به اندازه ی انگیزه های آسیب غیرعمدی ،شریف و اصیل باشد: او می گوید “هیچ تفاوت اخلاقی” بین آنها نیست. از این دیدگاه عجیب و غریب ،شکنجه حالا به نوعی شکلی از آسیب غیرعمدی است. هر دو تاکتیک هایی ضروری در جنگ با مرگ و علیه بیخردیِ اسلامی اند.هریس می نویسد:” زمانی که دشمن شما وسواس اخلاقی ندارد، ملاحظات اخلاقی شما سلاح دیگری در دستانش می شود . ما نمی توانیم اجازه بدهیم تردید هایمان در مورد آسیب غیرعمدی ما را فلج کند زیرا دشمنان ما چنین تردیدهایی را نمی شناسند.” ملاحظات صلح طلب ها که جنگ را رد می کنند خیانت بارترین اند و چیزی جز طلب مردن و رضایت به مرگ دیگران نیست که همانا مایه ی لذت آدم کش های دنیاست..”(خواندن این متن نمی تواند خواننده را از این شگفتی بازدارد که چرا انجمن PEN جایزه ی “مارتا آلبراند” را در سال ۲۰۰۵ به کتاب “پایان ایمان” داد.)

با این تضاد کینه توزانه بین اسلام و مدرنیته ی غربی ” به نظر می رسد آسیب غیرعمدی در انواع مختلفش در سالهای پیش رو بخشی از آینده ی ما خواهد بود.” این جنگ بی پایان و رویای شیرینِ هر جنگ طلبِ پشتِ میزنشینی از “دیک چنی” تا “نورمن پادهورتز” (نویسنده ی نئومحافظه کار) است.تنها تفاوت این است که برخلاف آن مردان دیندار، هریس نه تنها اسلام بلکه همه ی یکتاپرستی های غربی را با عنوان ” واپس گرایی خطرناک” نادیده می گیرد و عقیده دارد ما برای بقاء خود در مقام”تمدن غربی” باید در برابر آنها موانعی خلق کنیم. نقد او به مذهب، آب و تاب دادنِ ساده سازی هایی سطحی و کم عمق است.او همه ی باورها را به تفسیری بنیادگرایانه از متون مقدس تقلیل می دهد و لفاظی و ساده اندیشی اش را به مومنانی نسبت می دهد که ایمانشان ممکن است مایه ی معرفت شناسیِ بسیار دقیق تری در مقایسه با احکامِ پوزیتیویستیِ “هریس” باشد. تنها معیار “هریس” برای حقیقی بودنِ ایمانِ مذهبی، ،باور داشتن به عصمت و بی گناهی، مطابق متن کتاب مقدس است. این رویکرد دامنه ی وسیعی از تجربه های مذهبی از رنج و گناه گرفته تا سرخوشیِ ناشی از عبادت جمعی،وجدِ عرفانیِ یکی شدن با عالم وجود و همزیستیِ دو سویه ی ایمان و شک را حذف می کند و نادیده می گیرد.

اما “هریس” به تجربه ی مذهبی علاقه ای ندارد. او به طرز حیرت آوری نشان می دهد درباره ی محتوای واقعیِ اعتقاد یا عبادت مذهبی، بی اطلاع و حتی بی تفاوت است. او می گوید ” اغلبِ مذاهب، فقط چند محصول جهالت و جنون دوران قدیم را مقدس می کنند و آنها را به عنوان حقایقِ بنیادینِ اولیه جا می زنند. مذهب برخلاف پزشکی، مهندسی و حتی سیاست، حفظ و تداوم انحصاریِ تعصب است و بخشی از گفتمانی که به پیشرفت باور ندارد.” مذهب ما را ” در گذشته ای تاریک و وحشی نگه می دارد.” و آنچه که عموما مقدس نامیده می شود ” دلیلی برای مقدس بودنش نیست جز این که در گذشته مقدس دانسته می شد.” هریس به مفهومِ اصلیِ روشنگری یعنی پیشرفت باور دارد و ترقی و صعودِ مداوم بشر از خرافات به علم را ستایش می کند. و به غیر از علم هیچ نوع دیگری از دانش، حتی با وجود دارا بودنِ دانایی و معرفتی کمتر، این پیشرفت را انجام نخواهد داد.

تنها یک عبادت مذهبی وجود دارد که “هریس” می پذیرد با آن مدارا کند و آن مدیتیشن بودایی است که به فرد اجازه می دهد از دوگانه انگاری ذهن- بدن فراتر برود و خودش را به عنوان یک جریان و فرایند ببیند. هریس در حالی که به طور تصادفی عباراتی گلچین شده از هندبوک مکتب ذن (zen) ارائه می دهد براین نکته پافشاری می کند که فقط عقلانیت شرقی، امکان هرگونه دسترسی به تجربه ی خود را فراهم می کند. با توجه به محبوبیتِ فراگیرِ عقلانیتِ شرقی در میان آوارگانِ وجودیِ (اگزیستانسیل) غرب، استثنایی که هریس برای بودیسم قائل می شود، همانند نادانی عمیق اش از سنت روشنفکریِ غربی ،کاملا قابل پیش بینی است.هریس جار می زند :” هزاران سال از آن زمانی می گذرد که فیلسوف غربی تصور می کرد انسان بوسیله ی جستجوی حقیقت باید به شادی ،صلح و عقلانیت به معنای متعارفش برسد”. اما او اراسموس،مارتین بوبر، اکهارت و…دیگر پروتستان ها،کاتولیک ها، یهودی ها و انسان گراها را نادیده می گیرد.کنجکاوی نکردن “هریس”، چاپلوسی اش در قبالِ مد فرهنگی را کامل می کند.

*دبیر سابق انجمن اسلامی دانشکده فنی دانشگاه مازندرانimanehsani59@gmail.com

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)