از گنج قارون تا اسکار جدائی

از گنج قارون تا اسکار جدائی

این مقاله نه یک تحقیق تاریخی بلکه روایتی است بر مبنای سلیقه شخصی که بدون شک همگان نمیتوانند با آن موافق باشند. در رابطه با تاریخ سینمای ایران دو کتاب ارزشمند توسط مسعود مهرابی و جمال امید نوشته شده است که برای علاقه مندان به تاریخ سینما میتواند جالب باشد.

سینمای ایران با دریافت اسکار برای فیلم جدائی نادر از سیمین فرآیند جدائی سینمای متفکر از سینمای عامیانه را تکمیل کرد.در یافت اسکار نقطه پایانی بود که فیلم فرهادی بر فرایندی گذاشت که با خشت و آینه ابراهیم گلستان آغاز شد. ابراهیم گلستان با ساختن خشت و آینه اولین خشت بنای سینمای متفکر را در ایران گذاشت ، خشتی که کج بنا نهاده نشد و همین بود که این بنا امروز توانست به قله دریافت اسکار دست یابد. هر چند از همان آغاز کار شکنی برای به ثمر نرسیدن این بنا آغاز شد اما خشت و آینه زیر بنائی را بنا نهاد که سینمای منتقد توانست بر روی آن استوار بنا شود و در برابر کارشکنی های رسمی و غیر رسمی به زندگی خود ادامه دهد. فضای خفقان حاکم بر جامعه پس از کودتای ۲۸ مرداد همزمان شد با افزایش تعداد سینما ها در تهران و شهرستانها و سینما تبدیل به یک سرگرمی عمومی شد. شاید هدف کودتا گران نیز همین بود که با تبدیل سینما به یک تفریح عمومی و ارزان اندیشه های جدیدی را در ذهن توده های مردم که هنوز ممکن بود به سیاست فکر کنند، تزریق کنند. هرچند “کاری گرانت” میتوانست برای دختر های جوان جذاب باشد ولی ایجاد یک سینمای بومی که در آن شخصیتها برای مردم آشنا باشند در کنار فیلمهای وارداتی نیز لازم بود. همین سینما بود که در مسیر تحول خود به نخل طلائی فستیوال کان و سر انجام جایزه اسکار دست یافت. مروری میکنیم بر سیر تحول سینمای ایران بعد از انقلاب سفید.
گنج قارون (۱۳۴۴)نقطه عطفی بود در تولید فیلم در ایران، آنچه گنج قارون را از دیگر فیلمها متمایز میکرد بهره وری فیلم از یک ساخت مناسب با محتوای فیلم بود. عناصر سرگرم کننده و تراژیک هردو در فیلم برای جذب عامه مردم وجود داشت و به آنها این درس اخلاقی را میداد که درستکاری و شرافت بهتر از ثروت است. گنج قارون الگوی فیلمهائی شد که به سینمای فردین مشهور گشت. در این فیلمها گارگر شرافتمند قهرمان فیلم بود که از نیروی بازوی خود نان میخورد و چشم طمع به ثروت ثروتمندان نداشت. در عشقش پاک و بی آلایش بود و درستکاری و صداقت شاخص های اخلاقی او بودند. آدمها به خوب و بد تقسیم میشدند و همیشه پیروزی از آن درستکاران بود. چند صحنه کافه و رقص و آواز به همراه زد و خورد بین خوب ها و بد ها ترکیبی بود برای سرگرمی و هیجان تماشاچی. در شرایطی که تلویزیون تبدیل به یک شبکه سراسری نشده بود سینما نقش مهمی در شکل دادن ذهنیت عامه مردم میتوانست داشته باشد. اگر چه این گونه فیلمها که بعدا توسط هوشنگ کاووسی با نام فیلمفارسی غسل تعمید یافت، توانست برای یک دوره کوتاه اسباب سرگرمی بخش زیادی از مردم شوند ولی در دراز مدت نمیتوانست این کالا را به همان شکل بفروشد و به تدریج با اضافه کردن چاشنی رقص های هوس انگیز و صحنه های سکسی تلاش کرد که مشتریان خود را راضی نگه دارد و به آنها بقبولاند که با درستکاری و صداقت انسان سعادتمند میشود، ادعائی که با واقعیت جامعه هم خوانی نداشت. فیلم فارسی اگرچه ظاهرا تصویری از مردم عادی بر پرده به نمایش میگذاشت ، ولی این تصویر مانند عکسی بود که خانواده ها در عکاسی میگرفتند و نشانی از واقعیت زندگی در آن نمایان نبود. آنچه فیلمفارسی بر پرده می افکند تنها کاریکاتوری بود از زندگی مردم عادی، کاریکاتوری که پس از مدتی دیگر تماشای آن نه تنها لذت بخش نبود بلکه باعث تاثر میشد. نیاز به یک تحول برای بازتاب واقعی زندگی بر پرده سینما احساس میشد. هر چند در سال ۱۳۴۳ ابراهیم گلستان اولین قدم را با ساختن خشت و آینه برداشته بود، ولی کار او کور سوئی در تاریکی بود که نگذاشتند بدرخشد، اما اثر خود را بر فیلمسازان بعدی گذاشت. داوود ملا پور در سال ۱۳۴۷ شوهر آهو خانم را بر اساس رمانی به همین نام از علی محمد افغانی جلوی دوربین برد که نمایش آن اندکی جلب نظر کرد ولی نتوانست ارتباط لازم را با مخاطب خود بر قرار کند. فیلمی که در حد توان خود سعی کرد نوعی از واقع گرائی را بر پرده سینما بیاورد و روابط انسانها را آنچنان که در جامعه وجود دارد باز تاب دهد. شوهر آهو خانم تا حدی نشان داد که میتوان به شکل دیگری هم فیلم ساخت. سال ۱۳۴۸ نقطه عطفی در سینمای ایران بود، در این سال دو فیلم متفاوت بر پرده سینماهای ایران به نمایش درآمدند، قیصر و گاو که اولی ایجاد گر یک جدل طولانی مدت بین موافقین و مخالفین آن بود که بدون شک همواره هر گاه به تاریخ سینمای ایران بخواهیم بپردازیم نمیتوانیم از پرداختن به نقش فیلم قیصر در سینمای ایران شانه خالی کنیم. قیصر در شرایطی به روی پرده رفت که سینمائی که با گنج قارون آغاز شده بود رو به زوال بود و نیاز به یک تحول برای جلب تماشاچی حس میشد. قیصر به این تحول پاسخ داد، اینکه این تحول آن نبود که روشنفکران و منتقدان سینما انتظار داشتند بحث دیگری است، ولی تحول را قیصر ایجا کرد و بهتر است که محتوی تحولی را که قیصر آیجاد کرد بررسی کنیم. قیصر پاسخ به نیاز شیفتگان سینمای فردین بود که در تجربه زندگی واقعی درک کرده بودند که با پایبندی به صداقت نمیتوان سعادتمند شد. نمیتوان لباس تمیز کارگری به تن کرد و از جان و دل برای صاحب صنایع عرق ریخت و با خوردن دیزی و پیاز خوشبخت بود. واکنش طبیعی در برابر فریبکاری سینمای فردین شورش بر علیه اخلاقیاتی بود که در آن تبلیغ میشد و قیصر نماد این شورش بود در شکل انتقام فردی. آنچه که قیصر را برای بسیاری جذاب میکرد همخوانی شخصیت ها با زندگی واقعی بود، شخصیتها در قیصر کاریکاتور مردم عادی نیستند، بلکه نمایانگر بخش سنتی جامعه است که به تدریج به حاشیه رانده شده است و برای بقای خود ناچارا باید به ارزشهای اخلاقی ویژه خود پایبند باشد. ارزشهائی که دیگر کار آئی ندارند و قیصر تنها راه را انتقام فردی میداند. همین انتقام فردی و بی توجهی به حرف قدیمی ها بود که برای تماشاچیان خسته از سینمای فردین جذابیت داشت، قهرمانی که اگر چه کشته میشود ولی بر مبنای ارزش های خودش دست به عمل میزند. او اهل خواندن کتاب نیست و حوصله شاهنامه خوانی را ندارد، او مرد عمل است. دلیل موفقیت قیصر تنها در پشت پا زدن به سینمای فردین نبود بلکه ترکیب مناسب شکل و محتوی و به کارگیری توانائی های دوربین و نزدیک کردن آن به شخصیتهای فیلم از نقاط قوت فیلم بود. انتخاب محل های فیلمبرداری در جنوب شهر و مکانهائی که با واقعیت زندگی بخش زیادی از مردم در ارتباط بود از دیگر علل موفقیت فیلم بود. قیصر خون تازه ای در سینمای در حال زوال فردینی تزریق کرد و دوباره مردم عادی را به سینما کشاند. ترکیب بازی های خوب بازیگران و دیالوگهائی که به زبان عامه نزدیکتر بود فیلم را برای تماشاچی عامی قابل فهم میکرد. قیصر فیلمی است فاقد ادبیات و اندیشه ولی فیلمی است که از یک انسجام ساختاری برخوردار است که تماشای آنرا جذاب میکند. قیصر راه ساختن فیلم عامه پسند را در شرایط آن روز به دیگران آموخت. گاو اما از جنس دیگری بود، گاو ادامه طبیعی راهی بود که ابراهیم گلستان خشت اول آن را بنیان گذاشت. گاو ادبیات را به سینمای ایران آورد و سینمائی را پایه گذاری کرد که با نگاهی انتقادی به اجتماع و روابط اجتماعی مینگریست. مهرجوئی که دانش آموخته فلسفه از آمریکا بود نشان داد که اندیشیدن در سینما نیز برای خود جائی دارد. گاو با بهره بری از بازیگران مجرب تاتر و ادبیات ساعدی در ترکیب با تکنیک خوب فیلمبرداری فیلمی است که تماشاچی را به خود جلب میکند و در پایان او را به فکر فرو میبرد. گاو و قیصر هر یک تحول ویژه ای را در سینمای ایران ایجاد کردند، قیصر یاد داد که چگونه از زبان مردم کوچه و بازار میتوان در فیلم استفاده کرد و با هدف قرار دادن عواطف سطحی تماشاچی او را به سینما کشاند و گاو سینما را در خدمت نقد اجتماعی قرار داد. از سال ۱۳۴۸ تا انقلاب بهمن سینمای ایران بهترین دوران شکوفائی هنری خود را داشت. در این دوران کارگردانهای صاحب سبکی در سینمای ایران ظهور کردند که هر کدام به نوبه خود سهمی در شکوفائی این سینما ایفا کردند. مسعود کیمیائی بدون شک کارگردانی است که نقش مهمی در رشد سینمای ایران داشته است. داش اکل، گوزنها، خاک و رضا موتوری، عناوین فیلمهائی هستند که نام او را در سینمای ایران ماندگار میکنند. شاید بتوان گفت طغیان شخصی و انتقام موضوعی است که دلمشغولی همواره کیمیائی بوده است. کیمیائی در به کارگیری تکنیک و تمرکز روی بازیگر نقش اول به قهرمان پروری علاقه خاصی دارد. آنچه که در فیلمهای کیمیائی غایب است اندیشه است، او یک فیلمساز اندیشمند نیست و این پاشنه آشیل اوست. امیر نادری با ساختن خدا حافظ رفیق نشان داد که عکاس خوبی است و کاربرد دوربین را خوب میشناسد و میداند چکونه از این وسیله برای نمایش ناهنجاری های اجتماعی استفاده کند. نادری در ادامه زندگی هنری اش نشان داد که درست در نقطه مقابل کیمیائی قرار دارد. شخصیتهای فیلم های او اگر چه تلاش میکنند که به بقاء خود ادامه دهند ولی همواره شکست میخورند. قهرمان های نادری شکست خورده به دنیا آمده اند و توان مقاومت در برابر یک جامعه خشن را ندارند.او حتی در تنگسیر نیروی قهرمان را نه در شجاعت فردی شیر محمد بلکه در حمایت مردم از او میبیند. نادری اگر چه یک فیلمساز اندیشمند نیست ولی روابط اجتماعی را در عمق جامعه خوب میشناسد و این را مدیون زندگی شخصی خود است. نادری به خاطر حرفه اصلی اش که عکاسی بوده، در انتخاب زاویه دوربین دقیق است و همین تماشای فیلمهای او را دلنشین تر میکند. علی حاتمی با دیدی ستایشگر از گذشته و جامعه مبتنی بر سنت چند اثر ماندگار به سینمای ایران ارائه داد که سوته دلان یکی از بهترین کار های اوست. خسرو هریتاش با ساختن آدمک کار خود را اغاز کرد، شاید بتوان گفت او تنها کسی بود که با دیدی واقع گرایانه به مشکلات زندگی در خانواده ای مرفه پرداخت. رضا میر لوحی با الهام از داستان موشها و آدمهای جان اشتاین بک فیلم تپلی را ساخت که تنها نقطه قوت آن بازی خوب همایون در فیلم بود. فریدون گله با زیر پوست شب و کندو خانه بدوشی و سرگردانی حاشیه نشینانی را که به تدریج در اثر رشد نا موزون شهر نشینی و تغییر ساختار اجتماعی به وجود آمده بودند همچون دمل چرکینی که وجود دارد به تصویر کشید. بدون شک سهم مهر جوئی در رشد سینمای واقع گرا و اجتماعی در شرایط سانسور حاکم قابل تقدیر است. مهرجوئی با ساختن آقای آقای هالو، پستچی و دایره مینا به نقد روابط اجتماعی ادامه داد. بهرام بیضائی با ساختن رگبار از تمامی تجربه تاتری و دانش هنری خود استفاده کرد تا یکی از به یاد ماندنی ترین فیلمهای سینمای ایران را بسازد. رگبار واقع گرائی اجتماعی است بدون آنکه تنها به گزارش وضع موجود خود را محدود کند. بیضائی با پیشینه تاتری خود در چیدمان صحنه و بازی گرفتن از بازیگران توانائی ویژه ای دارد و این را در فیلمهای بعدی او همچون غریبه و مه و چریکه تارا میتوان دید. در این بین دو کارگردان هستند که هر یک به سهم خود وزنه ای در سینمای ایران هستند، هر چند به اندازه دیگران پر کار نبوده اند. ناصر تقوائی حتی اگرفقط “آرامش در حضور دیگران” را ساخته بود، شایسته بود که به عنوان فیلمسازی اندیشمند از او یاد کرد. آرامش در حضور دیگران با اینکه بخش زیادی از آن سانسور شده است و چند سال پس از ساختش به روی پرده آمد، فیلمی است که بر محور روابط پیچیده انسانی و سرگردانی فردی در جامعه ای در حال تغییر، ساخته شده است.همه چیز اسرار آمیز و مبهم است و انسانها در دنیای تنهائی خویش زندگی میکنند. جو حاکم بر داستان بیان گویای شرایط روحی اجتماع در سالهای نخست پس از کودتای ۲۸ مرداد است. تقوائی بعدا با ساختن نفرین که کمتر شناخته شده است همچنان به درون روان شخصیتها نفوذ میکند و نشان میدهد که شرایط روحی شخصیتهایش برایش مهم است. تفاوت تقوائی را با دیگران میتوان به خوبی در صادق کرده دید. داستان که بر مبنای یک اتفاق واقعی ساخته شده است، تمامی مواد لازم را برای ساختن یک قهرمان دارد، و کارگردان دیگری میتوانست از صادق کرده یک قیصر دیگر خلق کند.، ولی تقوائی نشان داد که دید عمیق او از روابط اجتماعی او را به آن سو راهنمائی کرد که صادق کرده بازتابی شد از روابط اجتماعی مردم در منطقه ای خارج از شهر های بزرگ. بهمن فرمان آرا با ساختن شازده احتجاب ادبیات را با سینمای ایران پیوند زد و اثری خلق کرد که در تاریخ سینمای ایران ماندگار شد.در این سالها بودند کارگردانانی که با یک اثر درخشیدند و دیگر به ساخت فیلم بلند ادامه ندادند. یکی از آنها کامران شیر دل بود که با ساختن صبح روز چهارم در یاد دوستداران فیلم خوب نقش بست.نصرت کریمی با درشکه چی و محلل با زبان طنز واقعیت های تلخ را به ما نشان داد. کیمیاوی با مغولها یش تجربه ای متفاوت را ارائه داد که مخاطب چندان زیادی نداشت و کیا رستمی با فیلم گزارش اولین تجربه فیلم بلند خود را به نمایش گذاشت. سینمای منتقد، اندیشمند، هنری، متعهد و یا هر نام دیگری که بر آن بگذاریم، در ایران در مسیر رشد خود زبان و هدف خود را پیدا کرد. این سینما حاصل تجربه های متعددی بود که فیلمسازان به دوش کشیدند. تجربه ای که در ذهن فیلمسازان ماندگار شد و با وجود وقفه ای چند ساله پس از انقلاب بهمن ۵۷ توانست راهگشای سینمای نوین ایران شود. هر چند در اینجا تنها از کارگردانهای فیلم نام برده شده است ولی به خاطر داشته باشیم که تولید فیلم کاری است گروهی و بدون بازیگران توانائی چون انتظامی، نصیریان، فخری خوروش،فروزان، نوری کسرائی سعید راد، پرویز فنی زاده ،بهروز وثوقی …. و بسیاری دیگر،سینمای ایران به این جایگاه نمیرسید. فیلمبردارانی چون هوشنگ بهارلو،نعمت حقیقی و مازیار پرتو… سهم به سزائی در تعریف کار و نقش فیلمبردار در این سینما داشته اند. آهنگسازانی چون منفرد زاده، فرهت و حنانه به شکل گیری ساختن موسیقی متن فیلم شخصیت دادند. سینمای ایران با کار و تلاش دست اندر کاران خود زیر بنای بنائی را ساخت که عباس کیا رستمی در آن پرورش یافت و نخل طلائی را برای سینمای ایران ارمغان آورد و فرهادی اولین اسکار را دریافت کرد. دریافت اسکار از یک سو تائئیدی است بر بلوغ سینمای ایران و از سوی دیگر نقطه اغازی است برای پیوند هر چه بیشتر این سینما با زمان خود، با امید اینکه سینمای ایران هر روز شکوفا تر شود و پاسخ گوی نیاز های زمان خود باشد.

فیلم کامل خشت و آینه در یوتیوب در لینک زیر در دسترس است

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)