شب «عبدالمجید ارفعی» باستانشناس، زبانشناس و متخصص فرهنگ و زبانهای باستانی ایرانی غروب روز شنبه ۲۷ مهر ماه با همکاری مؤسسه فرهنگی هنری ملت، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و گنجینه پژوهشی ایرج افشار برگزار شد. این مراسم صد و سی و ششمین شب از شبهای مجله بخارا بود که به همت علی دهباشی برگزار می شود.
علی دهباشی خود در ابتدای مجلس گفت که حاصل مطالعات دکتر ارفعی برای خیل عظیم پژوهشگران، ایرانشناسان و زبانشناسان در ایران و جهان مرتبه و جایگاهی رفیع دارد و همه از آثار او بهرهمند می شوند. دکتر ارفعی اولین ایرانی است که نوشته منشور کوروش را مستقیماً از منشور خوانده و به فارسی امروزی ترجمه کرده است.
جامعه نازنین اما بیهوش و حواس
نخستین سخنران، کتایون مزداپور استاد فرهنگ و زبانهای باستانی بود که گفت: «من اینجا نیامدهام تا از این خان داداش عزیزم تمجید کنم. برای این که او خودش عبدالمجید است و مجید صدایش میزنند و نیازی هم به تمجید و تعریف ندارد. به خصوص از جانب بنده که همه میدانند که “قند مکرر” است و هزار بار تکرار شده است. من آمدهام و مزاحم شما هستم برای یادآوری یک نکته و تقاضای یک چیز مهم. آنچه میخواهم یادآوری کنم بیحواسی یا اگر بگوییم غفلت و یا تغافل جامعۀ سرافراز و نازنین اما “بیهوش و حواس” خودمان است، یعنی ما ایرانیان عزیز.»
او به تاریخ تاسیس انجمن فرهنگ ایران باستان در در سال ۱۳۳۸ در تهران اشاره کرد و راه اندازی رشته تحصیلی زبانهای باستانی ایران و زبانشناسی در همان سالها و در باره نقش دکتر خانلری در توجه به آموزش خط میخی گفت: استاد بلندپایه شادروان دکتر پرویز ناتل خانلری، بنا بر شمارشی که بنده به همراهی استاد عزیزم دکتر حقشناس کرده ام نزدیک به ۵۰ خدمت بزرگ و ممتاز فرهنگی به این کشور کرده است. یکی از آنها هم فرستادن شاگردش یعنی همین دکتر ارفعی برای خواندن الواح میخی است که در تخت جمشید کشف شده بود.
دکتر خانلری به ارفعی گفته بود اوستا و پهلوی را دیگران هم میخوانند و یاد میدهند، تو برو میخی را بخوان. ارفعی هم که کسی نیست که از دردسر روی برگرداند والبته که حرف استادش برای او فرمان مطاع بوده است، گوش به حرف آن دانای بزرگ داد و راهی ولایات دور و ینگه دنیا شد. به قول خودش ده سال گرسنگی کشید و زخم معده گرفت و رنج برد تا آن که توانست در جلسه دفاع دکتری، به ریاست شادروان دکتر هلن کانتور (یا کنتور) معروف در سال ۱۹۷۴ میلادی و ۱۳۵۳ خورشیدی از رسالۀ خود دفاع کند. سپس به ایران بازگشت و با دکتر خانلری مشغول کار شد. میخواست فرهنگ زبان ایلامی را برای اولین بار به فارسی در جهان انتشار دهد، اما بازخوانی و به چاپ رساندن منشور کورش را به او تکلیف کردند.
انقلاب ارفعی را نخواست
اما انقلاب که شد دکتر ارفعی در سال ۱۳۵۸ یا ۱۳۵۹ مازاد تشخیص داده شد. خانم مزداپور گفت: «من اصلاً نمیخواهم بگویم یا بپرسم که چرا و به چه صورتی و با چه استدلالی. یا اصلاً ضرورتی ندارد که مطرح کنیم که در این سالها، بر اثر چنین تشخیص و اهمالی چه اتفاقی روی داد و بر او و بر خانوادهاش چه گذشت. آنچه مایلم و میباید بگویم، یکی این است که خسارتی فرهنگی به دنبال چنین تصمیمی به پژوهش ایرانی وارد شد. دیگر این که مسئولان بسیاری و سروران ارجمندی به جبران این خسارت همت گماشتند. من از کسی نام نمیبرم تا مبادا نامهایی را فراموش کرده باشم. جز آن که در دشوارترین لحظات، جناب استاد علی معلم به داد ارفعی رسید و او را به عنوان مهمان در ساختمان فرهنگستان هنر دعوت کرد، همراه با کمکهای دیگر.»
خانم مزداپور در شرح حال سالهای دور از تحقیق و تدریس دکتر ارفعی گفت که او «در این سی و چند سال مثل توپی از این در به آن در پرتاپ شد. اما چون از نزدیک شاهد بودهام، باید اذعان کنم که هرگز، هرگز، این دانشمند پاکبار از کار خواندن الواح و خط میخی خود غفلت نکرد و از آن باز نماند. او اگرچه جایی نداشت اما کار کرد و کار کرد. مدارک و نوشتههای تازه به دستش نرسید اما وی همچنان برترین پژوهنده در رشته کاری خود ماند و هنوز هم برترین در کار خود است.»
ارفعی را به دانشگاه برگردانید
نهایتا خانم مزداپور به طرح درخواست خود رسید: «تقاضای من، اکنون که الواح بارو و خزانۀ تخت جمشید وجه و جایگاهی جهانی پیدا کرده است و حفاظت آنها به تعبیری، نگاه جهانیان را به خود معطوف کرده، یک چیز است: برای او جایی در سلسله مراتب دولتی فراهم فرمایید که بنا بر قانون رسمیت داشته باشد، همان مقامی که اگر در سال ۱۳۵۸ مازاد اعلام نمیشد مثل همۀ دیگران، به آن میرسید. لطفاً همان سمت را به او بدهید. این را قانونی اعلام فرمایید، لطفاً!»
اگر درخواست خانم مزداپور اجابت شود، «در کنار او، شاگردانش، سه بانویی که مدرک دکترای خود را پس از تلمذ در حضور استاد ارفعی، در آلمان گرفتهاند، و همچنین کسانی دیگر که شایستگی آنها به اثبات رسد، رسماً به کار دعوت شوند، با ارفعی همکاری کنند و هر گونه مدد از منابع فرهنگی جهانی را فراهم آورند تا این رشتۀ تحقیق هم بومی شود. تا زمانی که شرایط اداری و رسمی فراهم نباشد، امکان انجام گرفتن پژوهش در این زمینه به صورت پایدار و استوار و توانمند وجود نخواهد داشت.»
تنها ایرانی ایلامی شناس
پس از این گفتار و طرح این درخواست نوبت به پیام علی بلوکباشی رسید که علی دهباشی آن را قرائت کرد. اقای بلوکباشی که در مسافرت و دور از ایران است در پیام خود آورده است: «اجازه می خواهم چند کلمه ای دربارۀ کار سترگ و جاودانۀ دکتر ارفعی که از بخت خوب از دورۀ دانشجویی در دانشگاه تهران با او آشنا بوده ام، عرض کنم و به کوشش های مجدانۀ او ارج نهم. هویت فرهنگی در هستی انسانی هنگامی معنا می یابد که انسان سرزمین و فرهنگی که در آن زاده و رشد کرده است، بشناسد و با اندیشه و رفتار مردمانی که کهن بودگی فرهنگ بومی سرزمینشان را در فرایند تاریخ حیات اجتماعی جامعه انتقال داده اند، انس و الفت بیابد. دکتر عبدالمجید ارفعی از دانشمندانی است که در این انس و الفت و هویت بخشی فرهنگی و آشنایی ایرانیان با گوشه هایی از تاریخ فرهنگ و تمدن ایران باستان، سهم بزرگی داشته و نقش مهمی ایفا کرده است.»
به نوشته بلوکباشی، پس از این که ارنست هرتسفلد، باستان شناس آلمانی، درکاوش هایش در تخت جمشید هزاران قطعه گِل نبشته از ویرانه های بارو و خزانۀ تخت جمشید یافت، شماری از دانشمندانِ متخصص در خط و زبان سومری، ایلامی، اکّدی و پارسی باستان در مؤسسۀ شرقی دانشگاه شیکاگو مانندآرنو پوبل ، جرج کامرون و ریچارد هالوک به خوانش و رمز گشایی از خط و واژه های روی این گِل نبشته ها که متعلق به زمان پادشاهی داریوش، خشایارشا و اردشیر یکم بود، پرداختند. عبدالمجید ارفعی نیز تنها ایرانی ایلامی شناسی بود که به کمک و زیر نظر استادش ریچارد هالوک، بخش بزرگی از عمر خود را برسر این کار گذاشت.
«با کوشش این دانشمندان و ارفعی عزیز، دری به سوی فرهنگ اقتصادی و مالی ناشناختۀ ایرانِ دورۀ پادشاهی سلسلۀ هخامنشی (۵۵۰-۳۳۰پ.م) در برابر چشمان شیفتگان جهان باستان گشوده شد و ورود ایرانیان به قلمرو و چبودی فرهنگ اقتصادی، اجتماعی سازمان کار دورۀ هخامنشی آسان و هموارگردید. دکتر هالوک، استاد و راهنمای دکترارفعی، نزدیک به ۴۳ سال در بررسی و خواندن گل نبشته ها و شاگرد او نیز به همان اندازه (از۱۹۶۷م/ ۱۳۴۶ش تا کنون)، البته با به شمار آوردن ۷-۸ سال دورۀ تحصیل و دانش اندوزیش در دانشگاه شیکاگو، وقت گذاشتند تا یافته های خود را به زبان انگلیسی و فارسی در دسترس پژوهشگران بگذارند.»
«در پایان سخن لازم است به شیفتگی و شوق بیش و بسِ بسیار ارفعی اشاره کنم و بگویم این دانشی مرد نازنین با چه شوری عاشقانه در پختن گِل نبشته های خام، و پیوند زدن گل نبشته های شکسته به یکدیگر، و زدودن و پاک کردن گرد وغبار تاریخ از چهرۀ گِل نبشته های سالم برای آسان کردن خوانش و بررسی نوشته ها تلاش می نموده و با چه عشق و وسواس شکیبانه ای راه استادش را در خواندن گل نبشته هایِ ناخوانده دنبال می کرده است.»
تالاری از ۵۱۰۰ کتیبه
مهناز گرجی، از موزه ملی ایران سخنران بعدی بود که از فعالیتهای دکتر ارفعی در موزه ملی و ایجاد تالار کتیبهها یاد کرد و گفت: «دکتر ارفعی در سال ۱۳۷۷ به یاری دکتر شاهرخ رزمجو بخش پژوهشی کتیبهها را در کنار سایر بخشهای اصلی موزه بنیان نهادند که خود همواره شاهد تلاشهای پیگیرانه ایشان در زمان شکلگیری و فعالیتهای پژوهشی و آموزشی انجام شده بودهام. جمعآوری، ساماندهی و نگهداری مجموعه ۵۱۰۰ کتیبه باستانی از مخازن و بخشهای مختلف موزه در یک تالار، زمینه پژوهش و آموزش خطوط باستانی را به گونهای منسجم در موزه ملی ایران فراهم نموده است.»
«شناسایی و ساماندهی کتیبهها و گِل نبشتههای گوناگون از جمله کتیبههای شوش، مطالعه و خواندن تعدادی از آجرنبشتهها، پژوهش و خواندن تعداد ۱۶۴ قطعه گل نوشتههای تخت جمشید که در کتابی تحت عنوان “گل نوشتههای باروی تخت جمشید، متنهای تِه و فورت” به همت دایرهالمعارف بزرگ اسلامی منتشر شده و در سال ۱۳۸۸ کتاب برگزیده سال شد و بسیاری پژوهشهای دیگر کتیبهها در طی مدت ۴ سال همکاری ایشان با موزه ملی ایران ( تا سال ۱۳۸۱) دنبال گردید.»
کارنامه اردشیر و منشور کورش
دکتر ملک شهمیرزادی نیز که نتوانسته بود در مجلس حضور یابد پیامی فرستاده بود که در آن نخست از روابط دوستی با دکتر ارفعی در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و مؤسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو یاد کرده بود: «دوستی ما از مهر ماه سال ۱۳۴۰ که من تحصیلم را در رشته باستانشناسی شروع کرده بودم و او دانشجوی سال دوم رشته ادبیات فارسی بود شروع شد که هنوز ادامه دارد. علاوه بر دوستی، او اولین معلم زبان و خط پهلوی من بود به طوری که من تمام کارنامه اردشیر پاپکان را به زبان پهلوی از حفظ میخواندم و به همان خط پهلوی مینوشتم. تا مدتها نیز به خط و زبان پهلوی ساسانی صحبت و مکاتبه میکردیم. او اولین ایرانی است که خط میخی ایلام و فارسی باستان و خط چرخشی پهلوی را مستقیماً از روی لوحهها و کتیبهها و نوشتهها میخواند. و اولین ایرانی است که نوشته منشور کوروش را مستقیماً از منشور خوانده و به فارسی امروزی ترجمه و چاپ و منتشر کرده است.»
ارفعی معیار وضع دانشگاه و تحقیق است
پس از آن نوبت به احمد محیط طباطبائی رسید که از دکتر ارفعی سخن بگوید: «افرادی مثل ارفعی از بعضی از مراحل مختلف گذشتند، از مرحله تخصص گذشتند، از مرحله دانش و علم و به مراحل بالاتری رسیدند که به صورت الگو و راهنما درآمدند نه صرفاً برای کسانی که کتیبهها و خطوط باستانی را میخوانند یا خط ایلامی را میخوانند. ارفعی معلم، ارفعی راهنما انسانی است که اگر همین الان در این مجلس دوستان سئوالی داشته باشند، همه کارهای دیگرش را رها میکند و به پاسخ آن شخص میپردازد و ساعتها وقت خودش را میگذارد برای این که راهنمایی لازم را به پرسنده بکند. هر جایی برای کسی که صفتش معلمی است کلاس درس است، منزلش، محل کارش. هر جایی که قرار دارد، آن جا دانشگاه است. ارفعیها معیار اند. معیاری که میتوانیم با آن سنجش کنیم وضعیت فرهنگیمان را، وضعیت آموزشیمان را و وضعیت هویت ایرانیمان را.»
می ترسم این کتیبه ها برای همیشه فراموش شود
پس از گفتارها و پیام های تجلیل کنندگان، دکتر ارفعی در مقام سخنران آخر پس از سپاس از شرکت کنندگان و برگزارکنندگان گفت:
«خانم دکتر مزداپور سخنی را پیش کشیدند. شاید نکته مهمش این باشد که اگر ما این رشتههای تحصیلی را در دانشگاه راهاندازی می کردیم یا در جایی که رسمی باشد، من میتوانستم در این مدت شاگردانی را تربیت بکنم. خوشبختانه موزه چند سالی به من این امکان را داد و من چند نفر را تربیت کردم و رفتند ادامه تحصیل دادند و دکترایشان را گرفتند و یکی هم که از دورۀ دبیرستان، طرح کاد، شاگرد من بوده به تازگی رفته آکسفورد تا دکترایش را بگیرد. ما میتوانستیم شاگردهای بسیاری را به ویژه برای شناخت دوره ایلامی و هخامنشی پرورش بدهیم که فردا بتوانند مطالعه این کتیبهها را که خواندش هم مشکل است و هم نیاز به دانش زبانهای ایرانی دارد ادامه بدهند. چون ترس من این است که بعد کسی نباشد و این کتیبهها برای همیشه فراموش بشود.»
«از روزی که استاد من، هالوک، در آمریکا فوت کرده، ۱۹۸۰ تا به امروز، در شیکاگو یک گِل نوشته هم خوانده نشده است. در ایران من چند صباحی که در موزه بودم، توانستم مقداری از این کتیبهها را بخوانم. بعد چه خواهد شد؟ نه در آمریکا استادی مثل استاد هالوک داریم که سالها کار کرده باشد، چهل و چند سال کار کرده باشد و بتواند شاگرد بعدیاش را تعلیم بدهد که من باشم. اینجا هم من متأسفم که کسی موافقت نکرد که این رشته را در دانشگاه راه بیندازیم، چه این زبان ایلامی و چه زبان اکدی و یا زبان سومری و سریانی تا یک مجموعه تخصصی داشته باشیم. من به افراد زیادی درس دادهام چه در خانه و چه در موزه ولی در خانه نمیتوانستم به آنها کتیبه بدهم و در موزه هم وقتی دست من بسته شد نتوانستیم آن جور که شاید و باید شاگرد پرورش بدهیم که فردا بتوانند این رشته را ادامه بدهند که بخشی از تاریخ کهن این مرز و بوم است.»
«کسی تلاش نکرد یا نخواست که این رشته در دانشگاهی به طور رسمی تدریس بشود، درجه داده بشود که شاگرد مؤظف باشد راهش را ادامه بدهد. این ضرر واقعاً جبرانناپذیری است. الأن شاگردان من که تحصیل کرده هستند، میتوانند فردای روشنی را برای این رشته رقم بزنند که امیدوارم از آنها بهره گرفته بشود و من هم فرصتی داشته باشم که لااقل یکی دو شاگرد برای تخصص ایلامی پرورش بدهم که این کتیبهها بعد از من خوانده بشود.»
هدایا و آثار
از دیگر برنامههای شب عبدالمجید ارفعی پخش قسمتی از فیلم مستند «زبان ایلامی و من» به کارگردانی امرود زند بود.
در پایان این نکوداشت نیز علی دهباشی از دکتر ژاله آموزگار، دکتر امید بهبهانی و دکتر زهره زرشناس درخواست کرد به جایگاه بیایند و در مراسم اهدای هدایا شرکت کنند. ابتدا تابلوی پرتره ای را که استاد فخرالدین فخرالدینی از دکتر ارفعی برداشته بود، مؤسسه فرهنگی هنری ملت به استاد اهدا کرد. سپس مهندس تورج اتحادیه از نشر فرزان کتابهای «امپراتوری فراموش شده» و «تاریخ هخامنشیان»را به ایشان اهدا نمود و همچنین هدایایی از آخرین انتشارات موزه ملی ایران، کاخ گلستان، انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار، انتشارات دایرهالعمارف بزرگ اسلامی و انتشارات فرهنگ معاصر به دکتر ارفعی اهدا شد. قلم منشور کوروش را نیز کمال گلستانی به ایشان تقدیم کرد.
از دکتر ارفعی این کتابها منتشر شده است:
زرقان باستانی: Rakkan رکان در گلنبشته های تخت جمشید، پژوهش و نگارش عبدالمجید ارفعی، نشر زرقان و انتشارات هدهد، ۱۳۹۱.
گل نبشته های باروی تخت جمشید متن های Teh, Fort، از عبدالمجید ارفعی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی ، ۱۳۸۷.
فرمان کوروش بزرگ، عبدالمجید ارفعی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش های ایرانی و اسلامی، ۱۳۸۹. ۷۹ ، ۲۰ ص.: مصور.
ایران در گذر روزگاران؛ گفت وگوهای مسعود لقمان با ماشاالله آجودانی، داریوش آشوری، عبدالمجید ارفعی، مرتضی ثاقب فر، …، تهران، شور آفرین، ۱۳۹۰.
* عکسهای گزارش: مسیح آذرخش
نظرات
این یک مطلب قدیمی است و اکنون بایگانی شده است. ممکن است تصاویر این مطلب به دلیل قوانین مرتبط با کپی رایت حذف شده باشند. اگر فکر می‌کنید که تصاویر این مطلب ناقض کپی رایت نیست و می‌خواهید توسط زمانه بازیابی شوند، لطفاً به ما ایمیل بزنید. به آدرس: tribune@radiozamaneh.com
هنوز نظری ثبت نشده است. شما اولین نظر را بنویسید.