پیشنهاد سفر چابهار، مقصدی به ابهت اقیانوس، ساتراپی چهاردهم هخامنشی

خبرگزاری میراث فرهنگی – گردشگری – چابهار، در جنوب شرق ایران، جایی که دریای عمان به اقیانوس هند می‌پیوندد، واقع شده است. این همجواری با دریا، نزدیکی به مدار رأس‌السرطان و قرار گرفتن درمسیر بادهای موسمی شبه قاره هند و جبهه‌های استوایی موجب شده ‌است که چابهار آب و هوایی گرمسیری معتدل با رطوبت نسبی داشته باشد. این منطقه گرم‌ترین نقطه کشور در زمستان و خنک‌ترین بندر جنوبی ایران در تابستان است. به طور کلی چابهار دارای کمترین تغییرات آب و هوایی طی چهار فصل سال است و میزان رطوبت تنها در دو ماه اردیبهشت و خرداد بالا می‌رود. آب و هوای همیشه بهاری و معتدل سبب شد تا آن را چابهار بنامند.

شهرستان چابهار در ناحیه مکران بلوچستان قرار دارد که در زمان هخامنشی هنگامی که قلمرو تا رود سند ادامه می‌یافته، ساتراپ چهاردهم محسوب می‌شده است. براساس شواهد موجود، این شهر بندری پس از متروکه شدن بندر تاریخی تیس نام و اعتبار گرفته است. این شهر در زمان‌های قدیم «بندر تیس» نام داشت که در حال حاضر خرابه‌های آن در ۹ کیلومتری چابهار امروزی به جا مانده است. بندر تیس در آن ایام اهمیت و اعتبار فراوان داشت و یکی از مراکز مهم تجاری کرانه‌های دریای عمان بود. بندر چابهار در گذشته‌های دور در تجارت خارجی ایران اهمیت وافری داشت ولی در قرن گذشته در اثر کم توجهی از رونق آن کاسته شد. طی سال‌های جنگ مورد توجه قرار گرفت و امروزه بندر چابهار اهمیت سوق‌الجیشی ممتازی دارد و یکی از مناطق آزاد تجاری کشور محسوب می‌شود.

در این منطقه می‌توان پدیده‌های متعدد ژئوتوریستی را مشاهده کرد که می‌تواند اکوتوریست‌ها را جذب کند. در خصوص جاذبه‌های تاریخی نیز می‌توان گفت، یکی از مراکز مهم باستان‌شناسی کشور نیمه شرقی فلات شامل استان‌های خراسان، کرمان و سیستان و بلوچستان است و آثار بسیاری در چابهار و اطراف وجود دارد.

ساختمان قدیمی تلگرافخانه چابهار در بافت جنوبی شهر چابهار در حاشیه شرقی خیابان مولوی روبه‌روی مهمان‌سرای کشتیرانی واقع شده است. بنا در اواخر حکومت قاجاریه توسط پرتغالی‌ها احداث شده و دارای مالکیت دولتی است. این بنا از قدیمی‌ترین ساختمان‌های سنگی موجود در شهر چابهار است. با توجه به کتیبه سنگی موجود در قسمت جلوی ساختمان ساخت آن به سال ۱۸۶۹ میلادی برابر با ۱۲۴۸ شمسی بر می‌گردد. ساختمان با هدف تلگراف‌خانه احداث شده و به این نام معروف بوده است. با گذشت زمان اداره پست در آن استقرار یافته است. این بنا دارای معماری مختص مناطق گرمسیری یعنی وجود رواق‌های هلالی دورتادور است. از ویژگی‌های بنا استفاده از سنگ‌های رسوبی ماسه‌ای ساحلی در اندازه‌های مختلف است.

قدمگاه خضر در جنوب غربی چابهار در محلی به نام سپوزه واقع شده است. خواجه خضر از مشایخ مورد احترام بلوچ‌ها است. او مقبره‌ای ندارد زیرا مردم بر این باورند که خضر زنده و پاسدار لنج‌ها و قایق‌هایشان است. در گذشته مراسم خاصی در این قدمگاه برگزار می‌شد، مردم قربانی، خرما و یا حلوا به مکان مورد نظر می‌آوردند و میان افراد تقسیم می‌کردند.

بندر چابهار دارای ۲ اسکله بزرگ با ظرفیت تخلیه و بارگیری ۲۰-۱۵هزار تن به نام‌ اسکله‌های شهید کلانتری و شهید بهشتی است. در چابهار همچنین چندین اسکله صیادی وجود دارد که ۳ سکلـه صیادی تیس، رمین و بریس از بقیه دیدنـی‌تر هستند. اسکله تیس در داخــل محوطــه منطقــه آزاد و رمیــن در ۱۰ کیلـومـتری و بریس در ۶۰ کیلومتری چابهار قرار دارد. تماشای لنج‌ها و قایق‌های ماهیگیری و صیادان دریا‌دل، صیدهـای گونـاگون ماهی و شاه میگوها دیدنی و خاطره‌انگیزاند.

در کناره‌های دریایی عمان صخره‌های بزرگی در اثر پیشروی آب دریا و فرسایش سنگ‌های رسوبی به‌وجود آمده که چشم‌اندازی زیبا را به نامساحل صخره‌ای خلق کرده است. این بخش از ساحل را به‌خصوص به هنگام غروب می‌توان به عنوان یکی از دیدنی‌ترین سواحل جنوبی ایران نام برد زیرا صخره‌هایی که در برخی نقاط با خزه‌ها و دیگر رستنی‌ها سبزرنگ شده و حفره‌هایی که موجودات دریایی را به نمایش می‌گذارد، مانند آکواریمی طبیعی با انواع ماهی‌های رنگین بیننده را شگفت‌زده می‌کند.

خلیج چابهار زیباترین جلوه‌گاه طلوع و غروب خورشید در دریاست. خلیجِ چابهار بزرگ‌ترین خلیج ایران در حاشیه کرانه‌های دریای عمان است. این خلیج به شکل حلقه‌ای است و چابهار در نقطه آغاز شرقی آن قرار دارد.

در ۱۵ کیلومتری شهر چابهار بعد از روستای رمین و در مسیر جاده ساحلی گواتر، تنگه‌ای مشرف به دره‌ای زیبا قرار دارد که از بالای آن روستای لیپار پیداست. در میان دو کوه، آب‌بندی ایجاد شده که آبگیری به نام تالاب لیپار را در خود جای داده است. در این آبگیر که بستگی تام به میزان بارندگی دارد و به تالاب صورتی نیز موسوم است انواع بوته‌ها و درختچه‌ها وجود دارد.

تپه‌های گل‌فشان یکی از جاذبه‌های منحصر به‌فرد در دنیاست. سه تپه کوچک گل‌فشان به ارتفاع ۱۰ تا ۲۰ متر در شمال غربی چابهار و در ۲۰ کیلومتری روستای کهیر، وجود دارد که دو تای آنها از چندین سال پیش خاموش شده و سومین آنها فعال است. از این تپه گلی سرد و طوسی رنگ بیرون می‌ریزد.

کوه‌های مریخی یا مینیاتوری به موازات دریا از منطقه کچو تا نزدیکی‌های خلیج گواتر کشیده شده‌اند. این کوه‌ها از پدیده‌های ژئومورفولوژی منطقه به شمار می‌روند. کوه‌های مینیاتوری یا کوه‌های مریخی یکی از پدیده های ژئومورفولوژی منطقه است که در هیچ کجای ایران به چشم نمی‌خورد. فرسایش آبی و بادی روی لایه‌های نرم موجب پیدایش اشکال و احجام متنوع و زیبایی شده است. جاده چابهار به کهیر و چابهار به بریس محل مناسبی برای مشاهده این عوارض است.

درختانی بزرگ از تیره کائوچو به نام انجیر معابد در نوار ساحلی چابهار می‌رویند که در تمام اعضای آن شیره سـفیــــد رنــگی جریان دارد. تاج این درخت بزرگ و پهـن است و میوه‌هایش نارنجی رنگ و به درشتی فندق و قابل خـــوردن است. عمـومـــاً این درختـان دارای قدمتی بالای صد سال هستند و در نزدیکی زیارتگاه‌ها قرار دارند یا قبلا زیارتگاه بوده‌اند. در حــال حاضر در روستاهای رمین، تیس کوپان، ماشی، لیپار، کوپان سر از این درخت‌ها وجود دارد.

روستا و بندر تاریخی تیس با قدمت بیش از ۲هزار سال در دهانه خلیج چابهار جا گرفته است. این روستا در ۵ کیلومتری شمال غربی چابهار قرار دارد. رودخانه لاوری از میان روستا می‌گذرد و خلیج چابهار در غرب آن قرار گرفته است. ارتفاعات متعددی نظیر ‏کوه‌های شهبازبند، پیل‌بند و لاوری، روستای تیس را احاطه کرده است.

این بندر کوچک در دوره تاریخی هخامنشی و ساسانی تا دوره اسلامی به طور مستمر شاهد وقوع حوادث تاریخی بوده است. در عصر صفویه هم‌زمان با توسعه و نفوذ دریایی کشورهایی همچون پرتغال، اکثر نوار ساحلی و جزایر جنوب کشور در بخش‌های دریای عمان و خلیج فارس به صورت پایگاه‌های نفوذ این دولت استعماری در ایران درآمده که قلعه پرتغالی‌های تیس هم یکی از آنها است. این قلعه بر فراز تپه‌ای مرتفع و مشرف بر روستا و خلیج تیس با مصالح تخته سنگ‌های ماسه‌ای، آهکی و ملاط گچ و آهک ساخته شده است. بخش اعظم قسمت فوقانی قلعه از بین رفته است. در بخش مرکزی ضلع غربی فضای داخلی قلعه که در دو طبقه اجرا شده یک برج دیده‌بانی به ارتفاع ۱۵ متر وجود داشته است.

ایــن منــاره بــرای دیدبانی به کار می رفته است چون بر همه خلیج دهانه تیس اشراف کافی دارد و در ضمـن از فاصلــه زیادی در دریا دیده می‌شود. سبک ساخت و نوع مصالح به‌کار رفته در مناره و گوشواره به سبک ســـلجوقی است. تعمیرات بعدی که در اتاق‌ها و ایوان‌ها انجام شده بیشتر سبک صفوی و سبک دوران قاجاریـه است. در قسمت سقف قلعه چوب‌هایــــی به‌کار رفته که احتمالا از نقاط دیگر به این محل آورده شده‌اند.

بر فراز تپه‌ای در وسط دره تیس قلعه پیروزگت مربوط به دوره اشکانیان و ساسانیان واقع است. آثاری از زراعت و آبادانی در اطـراف تپـه پیروزگت دیده می‌شود. راه ورود به تپه سخت و پرخطر است. در قسمت پایین تپه و در اطـــراف آن آثاری از دیوارهای سنگی بزرگ و قلوه‌سنگ و ساروج با قدمت خیلی زیاد دیده می‌شود. علاوه بر دیوارهای بزرگ و ضخیـم قلعه اثـــر خندقــی بـه عـرض۳ متر و عمق متفاوت قبل از دیوار اصلی دیده می‌شود.

قلعه بلوچ‌گت بر بالای کوهی مرتفع قرار گرفته و آثار دیوار قلعه و یک برج دیده‌بـــانی از آن بــــر جــای مانده است. همچنین بقایای دو مقبره هرمی شکل برجسته از نــــوع مقـــابـر اسلامی که با سنگ و ساروج بنا شده‌اند دیده می‌شود. در قلعه آب‌انبارهایی از سنگ و ساروج و گچ در درون صخره تعبیــه شـده است. ایــن قلعـــه دارای موقعیـــــت ممتــازی بوده که آب‌رسانی، دید کافی به دریا و دور بودن آن از دسترس مهاجمان از خصوصیــــات آن بوده است.

گورستان‌های تاریخی یا مقابر جنانی‌گچ در روستای تیس در دامنه کوه پیل‌بند در جنوب دره تیس واقع است و به باور اهالی این محل اقامتگاه جن‌ها بوده است. مقــابر جنانی کچ در یک ســـرازیری ملایم قرار دارند ایـــن مقابر با مقابر سیراف بوشهر شبیه هستند. با این تفاوت که تعداد قبرها کمتر و جهت آنها تقــریباً شمالی جنوبی یا شـمال شرقی جنوب غربی است. در منطقه چند قبر ایستاده و یک مقبره پلکانی با سرپوش صندوقچه‌ای از سنگ و گچ به صورت نیمه سالم بدون لوحه و تزیینات خارجی وجود دارد که به نظر می‌رسد از دوران اسلامی باشد. تقریباً حدود ۲۰۰ قبر کهن در محوطه قدیمی آن وجود دارد.

گورستان قدیمی دشتیاری با حدود ۳هزار قبر مربوط به پیش از تاریخ است که سال ۱۹۳۲ کشف شدند. قبور شناسایی شده در این منطقه دارای نوعی سفال خشن قرمز یا نخـــــــودی با روکش سفید هستند که در بعضی از آنها آثاری از قبیل مانده‌های غذا و یا آثار سنگی و فلزی دیگر مشاهده شــــده است.

گودانگریز یا گودال انگلیس در دامنه کوه فیل‌بند در جنوب دره تیس قرار دارد. مــــردم بومـــــی نقل می‌کنند که در اواخــــر دوره قاجاریه و در اوایل دوره پهلوی انگلیسی‌ها به کمک تعداد کثیری از کارگران بــلوچ در این محـــل اقـــدام به حفاری نموده و مقادیری سفال، اشیاء برنزی، آهنی و سنگی پیدا کرده و غارت کرده‌اند.

در دامنه کوه شهباز و مشرف به روستای تیس، یک غار طبیعی و دو غار مصنوعی در کنار هم قرار دارند از این مجموعه در محل به نامغارهای بان مسیتی یاد می‌کنند. غار اول طبیعی تا حدودی نیم دایره است و با استفاده از روش تراشکاری داخل غار و دهانه آن توسعه پیدا کرده است. یک مقبره کوچک از گچ به صـــــــورت دو سطح افقی که بر روی یکدیگر قرار دارند و فاقد آثاری از قبیل سنگ نوشته، خط و لوحه در عمـــــق یک متر از سطح غار دیده می‌شود که در گرد آن یک فضای کوچک وجود دارد. بدنه‌های اطراف این مکعب را با گچ به رنگ سفید در آورده‌انــــــد. روی دیواره‌های مکعب مقبره گچکاری و با جوهر قرمز و بنفش خطوط و علامت‌هایی نقش شبیه به خط گجراتی و هندی نقش شده است.

یک غار مصنوعی سمت راست غار طبیعی به فاصله هفت قدم قرار دارد که آثار تراش به خوبی در آن آشکار است. دهانه آن ۸۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد و سقف آن کوتاه است. به فاصله ۵۰ متر در سمت چپ غار اصلی، غار سوم که طول دهانه قوسی آن حــــدود ۲۰ مـــــتر است، قرار دارد. ظاهراً این غارها جزو یک واحد تاسیساتی ساختمانی بوده و به منزلــه هجـــــره‌هــــا و توقفگاه‌های معبد یا پرستشگاهی بوده‌اند. در سطح زمین تا ورود به دهانه غار، پلکانی وجــود داشــــــته که آثار آن باقی است.

در حاشیه ضلع شرقی خلیج چابهار آرامگاه سید محمد مشهور به مقبره سید غلام‌رسول قرار دارد که همواره زیارتگاه مسلمانان هند و مردم این منطقه بوده و قدمت آن به سال ۴۶۵ هجری قمری می‌رسد. با توجه به پلان نما می‌توان گفت که این آرامگاه در عهد سلجوقی بر پا شده و در دوره صفوی طرح‌های نقاشی بر دیوارها افزوده شده است. در نمای خارجی مقبره و چهار گوشه زیارتگاه چهار مناره کوتاه قرار دارد. گنبد نیز از داخل دارای نواری از تزیینات هندسی و گیاهی است که با رنگ‌های زرد، قرمز، آبی و سفید به صورت گل و گیاه و ستاره دیده می‌شود. در نمای ضلع شمالی، روبه‌روی محراب طاق‌نماهایی با تزیینات مقرنس دیده می‌شود که محل نذر و روشن کردن شمع است.

در مورد شرح حال سید غلام رسول روایات متفاوتی وجود دارد. برخی وی را عارف وارسته و برخی لوطی مسلک و گروهی مسلمانی از هند گفته‌اند. نکته مشترک در این روایات ناکامی و مرگ او در شب ازدواج است. به همین دلیل در گذشته هر سال در تاریخ ۱۵ ذی‌القعده چند روز مراسم شادی برپا می‌کردند. به این ترتیب که دو روز نخست، آرامگاه را تمیز کرده و پس از آن زنان و مردان لباس پاکیزه می‌پوشیدند و با طلوع آفتاب ساز و دهل می‌نواختند. این مراسم به مدت ۱۰ روز در سه نوبت صبح، عصر و شامگاه اجرا می‌شد. اکنون چون پیروان صاحب مزار شیعه مذهب هستند در ماه محرم مراسم ســـوگواری و روضه‌خوانی در این مقبره بر پا می‌شود.

در آرامگاه سیدغلام رسول، موزه چابهار دائر است. در این موزه  آثاری متعلق به آرامگاه و اهدایی علاقه‌مندان به میراث فرهنگی در زمینه مردم‌شناسی مانند پوشاک محلی، وسایل حصیری و نیز ظروف سفالی از پیشینه تاریخی منطقه به نمایش گذاشته شده است.

با نزدیک شدن به سواحل دریای جنوب، مانند بسیاری از مناطق دیگر آنچه نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند نوعی ترکیب گیاهان است که به صوت نیمه‌شناور بین ساحل و دریا کشیده شده است. این جنگل‌های غرق آبی با موقعیت ویژه خود به جنگل‌های جزر و مدی،جنگل‌های مانگرو یا حرا معروف هستند. در هنگام مد تنها تاج درخت‌ها بالاتر از سطح آب شور دریا دیده می‌شود و بقیه اندام‌های درختان در زیر آب از دیده پنهان است.  جنگل‌های حرای ایران در نوار ساحلی خلیج فارس و دریای عمان آخرین حد پراکنش جنگل‌های مانگرو در جنوب غربی آسیا به‌شمار می‌روند.

جنگل‌های حرای استان سیستان و بلوچستان در خلیج گواتر با وسعت ۲۰۰ هکتار در منتهی‌الیه جنوب شرق کشور در محدوده سیاسی شهرستان چابهار و در فاصله ۱۵۰ کیلومتری شرق چابهار قرار دارد. هر چند جنگل‌های حرا توده خالص و یکدستی هستند و هیچ گونه تنوع گیاهی در آنها مشاهده نمی‌شود ولی در مقابل از تنوع جانوری بسیار بالایی برخوردارند. این جنگل حد مشترک دریا و خشکی است و حفاظت از آن در همه دنیا به عنوان زیستگاه‌ها باارزش و حساس به‌ویژه از منظر گردشگری مورد تأکید قرار گرفته است. در حال حــــاضر این جنـگل یکی از زیبـــــاترین منظــــره‌هــــای مو جود در چابهار و منطقه گواتر است.

رودخانه باهوکلات یکی از پرآب‌ترین رودهای بلوچستان و محل زندگی تمساح ایرانی است. این تمساح دارای ارزش ملی و بین‌المللی است. طول بدن آن تا ۴ متر می‌رسد. این جانور بازمانده خزندگانی است که حدود ۲۶۵ میلیون سال پیش می‌زیسته‌اند. منطقه حفاظت شده باهوکلات (گاندو) در منتهی‌الیه گوشه جنوب شرقی کشور، مرز ایران و پاکستان قرار دارد. منطقه مأمن تمساح تالابی و منحصر به‌فرد ایرانی ‏است که در آبگیرهای کم عمق مسیر رودخانه زندگی می‌کند. این حیوان در مواقع خشکی تا چند متر در زیر آبگیرها نقب زده ‏و در داخل آنها زندگی می‌کند. اگر اقدامات به موقع حفاظتی سازمان محیط زیست و نظارت بر صید نبود، نسل این تمساح‌ها ‏تاکنون از بین رفته بود.

تمساح حیوانی بســـیارخجالتی، محتاط و ترسو است و به سختی می‌توان آن را مشاهده کرد. در این حال حیوانی باهــــــوش و زیرک است و به محض احساس خطر و با حضور مزاحم در آب فرو رفته و مخفی می‌شــود ولی برای تنفس باید سریعاً به سطح آب برگردد. غذایش را ماهیان، پرندگان و پســتانداران تشــکیل مـــی‌دهند و عموماً شب‌ها شکار می‌کند. در شرایط خاص این رودخانه‌ نوعی ماهی به نام گل‌خور و در اطراف نیز گیاهان و دیگر جانداران منطبق با محیط مانند جبیر، سنجاب نخلی، هوبره و برخی پرندگان مخصوص شبه قاره هند زندگی می‌کنند.

در حدود ۹۰ کیلومتری شمال شرقی چابهار، در بخش دشتیاری در فاصــله ۵/۲ کیلومتـــری روستـــای بلورمچی در ناحیه باهوکلات محوطه باستانی دمب‌کوه قرار گرفته است. در این محوطه باســـــتانی حدود ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ تدفین تخمیــــن زده می‌شود. این قبرها به شکل اتاقک‌هایی بنا شده‌اند.

علاوه بر آنچه گفته شد، مدرسه غواصی، کلوپ دریایی و پلاژ ساحلی بانوان نیز از مراکز تفریحی چابهار به شمار می‌رود.