صادق هدایت و رنج فرهنگی او

از صادق نوشتن آسان نیست چه رسد که “هدایت” باشد؛ نویسنده ایرانی که هیچ نویسنده‌ای در تاریخ معاصر به اندازه او رنج، بویژه رنج فرهنگی نکشیده است. مگر نه اینکه “فرهنگ” هم به زندگی نظر دارد و هم به مرگ؟ آیا فرهنگ جز چگونه زیستن و چگونه مردن است؟ کدام نویسنده، کدام شاعر، کدام صادق ایرانی به اندازه هدایت رنج کشیده است؟ کدام هنرمندی درباره مفهوم رازآمیز زمان و مرگآگاهی (Amor fati) همانند او چنین جذاب و سیال نوشته است؟ در میهن ما ولگاریزه شدن مفهوم “فرهنگ” و کاربرد نابهنگام آن سبب شده دشوار بتوانیم مرز فرهنگ و تمدن را مشخص کنیم یا پیوند آن را با دین، زبان و هنر آشکار سازیم. حال این نوشتار کوتاه درباره هدایت و رنج بیپایان اوست؛ صادقی که در زمستان تهران چشم به ایران گشود و در بهار پاریس اما چشم از ایران بست؟
آیا فرهنگ در کمان سیاست است یا در قوس زبان و فیلولوژی؟ سیاسی ساختن فرهنگ (همانند دین) و پیوند آن با ایدئولوژی، پیامدی هولناکی دارد که هم قدرت سیاسی را غیر عقلانی می‌کند و هم فرهنگ را فلج می‌سازد. صادق رنجبر هدایت در واقع از برجسته ترین منتقدان فرهنگ این مرز و بوم است که این فاجعه ابتلای فرهنگ به “ویروس” سیاسی را به نیکی دریافته بود؛ این نویسنده ایراندوست می‌داند در یک نظام آسیایی افسار فرهنگ دینمحور در دست چه نهادیست؟ از سوی دیگر، فرهنگی که گشتآور آن بجای آگاهی تاریخی بر محور “حافظه” تاریخی باشد، صادق نویسنده را می‌طلبد که با سلاح قلم به پیکار با این حافظه (خاطره) جمعی تاریخی بکوشد. شگفتا! هدایت آیا نمی‌دانست فرهنگ ایران زمانه او نه می‌توانست و نه میخواست این شمشیر دو لبه تاریخ را فراموش کند و یا ببخشد؟ صادق که نیچه خوانده است، هشدار این فیلسوف خطرناک آلمانی را در کتاب “مزایا و مضرات تاریخ” و نقش آن در انسجام یا انهدام هویت جمعی را آیا نادیده گرفته است؟
با درنگی کوچک در دهه ۱۳۲۰ این سرزمین در می‌یابیم صادق هدایت حافظهی تاریخی ایرانیان را چنان لبریز از “دین” می‌بیند به گونهای که فضای لازم برای بیداری زبان و بالندگی فرهنگ و تاریخ (بویژه دوران باستان) را تنگ ساخته است. مگر حافظه تاریخی ما در واقع یک پاره از “هویت” جمعی ما نیست؟ فرهنگ ما از تیره دوزیستان (Amphibian) است. به سخنی دیگر، این فرهنگ هویتی دوزیستی یا دوگانه دارد که از آغاز نظام پهلوی همواره بین ملیت و دین در نوسان است. دانش ما از تاریخ معاصر ایران و نقشی که این آگاهی در تخمیر فرهنگی این کشور دارد، در واقع آنگونه نیست که هست. ما ایرانیان بارها نشان دادیم که چندان حس یا آگاهی تاریخی نداریم بلکه همواره لبریز از حافظهایم. این حافظه جمعی ما همیشه بر مدار دین و حادثه و حماسه دینی می‌چرخد. از سوی دیگر در شورهزار زبان آیا هیچ اندیشهای می‌روید؟ زبان و فکر و فرهنگ نیز چنان در پیوند با یکدیگرند که پنداری سه “ارگانیسم” زنده و دارای هویتاند. البته اندیشه در خلا و خواب تاریخی رشد نمی‌کند پس به زعم صادق، این تاریخ گروگان گرفته شده است. به این دلیل است که صادق هدایت این نویسنده میهندوست در پژوهش تاریخی و فرهنگی این مرز و بوم، در گوشه بسیار دوری از این دیار حکیم “خیام” را می‌یابد و همنشین او می‌شود تا تاریخ را از تیررس حافظه رها کند.
حکیم برجسته عمر خیام در ذهن صادق، نماد یک چالش فرهنگیست و نه صرفاً یک سراینده رباعی یا ریاضیدان معادلات جبری. هدایت نیز مانند خیام با تاریخ سر ستیز ندارد بلکه می‌خواهد این تاریخ را بیدار و هشیار کند. آیا ایران کشوریست همیشه بیدار؟ هدایت صادقانه از ما می‌خواهد که مانند او خیامی شویم و بکوشیم تاریخ و زبان و فرهنگ را بیدار کنیم. به باورم جنبش بیداری فرهنگ و تاریخ ایران که با ورود مستشاران و باستانشناسان آلمانی به این سرزمین در دهه ۱۳۱۰ خورشیدی آغاز شده بود صادق هدایت را به سوی خیام و میهن باستان کشاند؛ البته ورود دیرهنگام آثار نیچه، گوته و کافکا به ایران نیز صادق را در ایراندوستی و نقد فرهنگ این میهن گهربار هشیار ساخت.
چالش مرگ در نگاه صادق
اصولا در تفکر و آثار این نویسنده، مرگ یا نیستی اغلب حضوری سنگین دارد؛ اشارات هدایت به مرگ کم نیستند. برای نمونه “زنده به گور” که در همین نزدیکی به حیات صادق خیره شده، مرگیست نشسته بر بام “بوف” که گویی در سفر هند نیز همراه اوست. صادق در “زنده به گور” همواره مرگ را قلمفرساست:
“بی اختیار رفتم در قبرستان… اسم برخی از مرده‌ها را می‌خوانم. افسوس می‌خورم که چرا به جای آنها نیستم. با خود فکر می‌کردم: اینها چقدر خوشبخت بودند. بنظرم می‌آمد که مرگ یک خوشبختی و یک نعمتی است که به آسانی به کسی نمی‌دهند… مثل این بود که مرده‌ها به من نزدیکتر از زندگان هستند… چقدر هولناک است وقتی که مرگ آدم را نمی‌خواهد و پس می‌زند!… نه، کسی تصمیم خودکشی نمی‌گیرد، خودکشی با بعضی‌ها هست. در خمیره و سرشت آنهاست- نمی‌توانند از دستش بگریزند. “
اینک باید پرسید آیا هیچ نویسندهای در سرزمین ما به اندازه صادق هدایت درباره مفهوم رازآمیز مرگ آگاهی (Amor fati) چنین جذاب و سیال نوشته است؟ پنداری او می‌میرد تا پس از مرگ یک استعاره شود؛ استعاره‌ای در لایه زیرین حافظه جمعی ما تا فرجام تراژیک فرهنگ را هشدار دهد. این نویسنده از مرگ آنسان می‌نویسد که تلنگری بر ذهن ما باشد و ما را هشیار ساخته و به اندیشه اندازد. پیداست در پیوند مرگ و زندگی، هنر نقشی برجسته دارد و با هنر (بویژه ادبیات) است که می‌توان پرسشی مطرح ساخت و احساسی را بیان کرد. مرگ گرچه عمومیست ولی برای هدایت، منحصر به فرد می‌شود؛ همانسان که گفت مرگ به سراغ او نمی‌آید و حتی گاهی او را پس می‌زند. اگر نخواهیم مرگ او را دراماتیزه کنیم پس نباید آن را سطحی و بیاهمیت هم بدانیم؛ او سرانجام می‌میرد تا عارضهی فرهنگ را التیام باشد؛ به عبارتی فتالیسم (تقدیرگرایی) صادق با فرهنگ ایران متقارن می‌شود. در اینجا نباید فتالیسم هدایت را با “عشق به سرنوشت” اشتباه گرفت.
در نگاه این نویسنده ایرانی مرگ هرگز پلیدترین راز هستی نیست که پایانش نیستی باشد بلکه آن دروغ سیاه پیچیده در یک روایت “سپید” است که زشت ترین راز حیات ایران است. از این پس او نیک می‌داند که تعریف و تفسیر مکانیکی از فرهنگ دادن، بیشتر به کار هنر می‌آید تا به فرهنگ؛ او در واقع با “سه قطره خون” خویش به ستیز با فرهنگ وُلگاریزه (فرومایگان) بر می‌خیزد. هدایت می‌داند که در شوره زار زبان است که فرهنگ رجاله‌ها بارور می‌شود و لکاته‌ها جولان می‌دهند؛ آنگاه زیستن در این فرهنگ منحط بسیار دشوار و توانفرسا میشود.
پنداری مرگ آن نیروییست که فراسوی فرهنگ ایستاده است و تنها صادق تنهاست که مرگ را “سوبلیمه” می‌کند و از مرگ تصویری استتیک میکشد. به این سبب اصرار دارم که اراده معطوف به مرگ این منتقد برجسته را باید از این چشمانداز تماشا کرد و نه خودکشی یک نویسنده گرفتار گرداب مالیخولیا آنهم در آغاز بهارین سبز و شیرین پاریس. شاید هم حق با “مرگ” باشد که چنین دلتنگ صادق است تا زخمهایش را در “بوف کور” التیام بخشد: “در زندگی زخم‌هایی است که مثل خوره روح را در انزوا می‌خورند و می‌تراشند. این دردها را نمی‌شود به کسی اظهار کرد، چون عموما عادت دارند که این دردهای باورنکردنی را جزء اتفاقات و پیش‌آمدهای نادر و عجیب بشمارند… “
استکهلم، بهار ۲۰۱۹
http: //pouranblog. blogspot. com/۲۰۱۹/۰۱/blog-post. html

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)