آسیب شناسی جریان آب و سیلاب در ایران؟

آغاز سال جاری مصادف با بارندگی شدید ، سیلاب ، آب گرفتگی و سیل در شهرها و روستاهای مختلف کشورشده است. مقامات رسمی اظهار داشته حدود ۴۰۰ شهر و روستا در ۱۵ استان کشور درگیر سیل هستند. پیش بینی سازمان هواشناسی و شواهد امر نشان دهنده آن است که بارندگی‌ها تا پایان هفته آینده در برخی از استان ها ادامه خواهد داشت.این بارندگی ها که به علل مختلف منجر به سیل و سیلاب شده با تلفات جانی، تخریب گسترده زمین‌های کشاورزی، ساختمان‌ها و بناهای مسکونی همراه بوده است.حجم عظیم بارندگی سبب شده برخی از کارشناسان آّ اعلام نمایند که با توجه به مباحث مطرح شده درباره موضوع خشکسالی و کم آبی این امکان وجود داشت که با توجه به حجم بارندگی با مدیریت صحیح از این حجم بارندگی استفاده بهینه شود، اما چنین اتفاقی نیفتاد.گروهی از کارشناسان می‌گویند عدم مدیریت آب و استفاده بی‌رویه از سفره های زیرزمینی و حقر قنوات متععد مجاز و غیرمجاز و خاک تراشی ، جنگل زدائی و کوه تراشی ، و سد سازی بیرویه و بدون مطالعات اصولی سبب این بحران شده است.

سد‌سازی از جمله فعالیت‌های مهندسی به شمار می‌آید که در ایران تاریخچه‌ای کهن دارد. بر اساس مشاهدات باستان شناسی قدمت این فعالیت به دوران هخامنشیان و پانصد سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. احتمالاً نخستین کوشش‌ها جهت سد‌سازی در زمان هخامنشیان روی رودخانه‌های اروند و فرات به عمل آمده است و با توسعه این فعالیت، ایرانیان باستان بخشی از مصارف آبی خود از قبیل کشاورزی یا شرب را از این سدها تأمین می‌کردند. تاریخ جدید سد سازی در ایران از سال ۱۹۵۰ آغاز شده است. در دوران پس از انقلاب، در ایران ظرفیت و توان سد سازی، قابل توجهی به وجود آمد با تقویت برخی از شرکت‌های طرف قرارداد ۲۰۰ شرکت پیمانکاری، ۷۰ شرکت مشاور کمتر از سه دهه تأسیس شد. به مرور عملیات سد‌سازی طی چند قرن پیشرفت کرد و به مرحله‌ای رسید که نخستین سد مخزنی خاکی و مدرن کشور در ۶۵سال پیش ساخته شد.

سد گلپایگان نخستین سد مخزنی خاکی و نخستین سد مدرن ایران بود که مطالعات این سد در سال ۱۳۲۳ و عملیات ساخت آن نیز در سال ۱۳۲۶ آغاز شد و در سال ۱۳۳۶ به بهره‌برداری رسید. این سد نقطه عطفی در تاریخ سدسازی ایران محسوب می‌شود. بعد از آن در طول دو دهه قبل از انقلاب ۱۴سد بزرگ دیگر نیز با کمک مهندسان و مشاوران خارجی ساخته شد، اما پس از انقلاب، ظرفیت و توان سد‌سازی قابل توجهی به وجود آمد که موجب سرعت گرفتن فعالیت‌های سدسازی در ایران شد، بطوریکه گفته میشود ایران سومین سد ساز جهان پس از چین و ترکیه است. با توجه به رشد صنعت سدسازی داخلی و سرعت گرفتن روند احداث سد در ایران تعداد سدهای کشور طی ۶ دهه گذشته به ۶۴۷ واحد رسید و همچنان ۱۱۹ سد دیگر در دست اجرا وجود دارد. برخی از این سدها به طور مؤثر آب شرب کشور را تأمین می‌کنند و برخی برای تأمین آب مورد نیاز کشاورزی یا تولید برق به کار گرفته می‌شود.سدها در ایران علاوه بر ضرورت تولید برق، باید به‌طور مؤثر مدیریت و کنترل کمبود تقاضای آب، در سراسر ایران را جبران می‌کردند. ایران با احداث ۸۸ سد بزرگ و کوچک در سال ۲۰۰۷ به‌طور متوسط، نزدیک به دو میلیارد متر مکعب آب به منابع آب کشور در سال اضافه کرد. همان‌طور که در چشم‌انداز ایران احداث ۵۸۸ سد (بزرگ و کوچک)، برنامه‌ریزی شده بود. تا قبل از بارش های اخیر تنها ۴۶ درصد حجم مخازن سدها یعنی حدود ۲۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون مترمکعب بود ( با بارش اخیر به حدود ۳۵ میلیرد متر مکعب و حدود ۷۰ درصد ظزیفیت افزایش یافته است ) . وضعیت پرشدگی سدهای کشور نیز نشان می‌داد که از مجموع ۱۵۹ سد بزرگ کشور، ۶۱ سد که ۴۲ درصد از ظرفیت کل مخازن سدهای کشور را به خود اختصاص داده‌اند، کمتر از ۴۰درصد ظرفیت خود، تا قبل از سیلابهای اخیر آب داشتند. این تغییرات که در پی کاهش نزولات جوی در ۱۵ سال اخیر رقم خورده بود ، موجب شد تا ساخت بسیاری از سدهای نیمه کاره بر اساس طرح اولیه پروژه (در قیاس با آمارهای دراز مدت بارش ها) دیگر توجیه اقتصادی نداشته باشد و به مرور شاهد مشکلاتی در جانمایی غلط و نبود همخوانی میان تأسیسات و احجام برخی از سدها با مقدار نزولات جوی و روان آب حوضه‌های آبریز این سدهای در دست ساخت باشیم. البته درصدی از این مشکلات به نقص در مطالعات و کارشناسی پیش از اجرای طرح و برخی به تغییرات اقلیمی و آب و هوایی کشور باز می‌گردد. این موارد در کنار سدسازی‌های بی‌رویه در سال‌های اخیر منابع مالی زیادی را هدر داده است.

به منظور جبران ضرر و زیان ناشی از این امر بازنگری در ساخت سدهای در دست مطالعه و اجرا اکنون یکی از استراتژی‌های وزارت نیرو در دولت یازدهم است که تاکنون نتیجه آن، بازنگری در ساخت ۲۷سد از ۱۱۹ سد در دست ساخت کشور است. اگرچه دولت معتقد است که طرح‌های آبی کشور نظیر سدسازی نباید تعطیل شود اما به دنبال بهینه‌سازی این طرح‌ها مطابق با شرایط جغرافیایی کشوراست.

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)