شکرستان؛ نگاهی به آثار زنان در نشریات طنز

رؤیا صدر پژوهشگر و نویسنده طنزپرداز معاصر در مقدمه کتاب آورده است: «طنز در مطبوعات ایران همواره چهره ای مردانه داشته است. چندان که آثار زنان در نشریات طنز و یا ستون های طنز نشریات، زیر سایه حضور پررنگ مردان و تفکر مردانه، پنهان مانده و آن چنان که درخور و شایسته است، به چشم نیامده و مورد توجه قرار نگرفته است.»

نویسنده معتقد است: «آثار طنز هر دوره، آینه ای از شرایط فکری، فرهنگی و اجتماعی زمانه خود به شمار می آید، بنابراین از طریق آن می توان به تصویری از مناسبات اجتماعی، فرهنگی و فکری دوره مورد نظر و جایگاه زنان در این میان دست یافت و بررسی سیر حرکت زنان در طنز را به عنوان یکی از شاخص های سیر حرکت اجتماعی و فرهنگی جامعه مورد توجه قرار داد.»

کتاب حاضر در دو بخش به طنز زنانه در نشریات پرداخته است.
بخش اول به بررسی آثار طنزپردازان زن اختصاص دارد و برای این منظور به بررسی نشریاتی که زنان طنزنویس در آنها حضور مستقل و چشم گیری داشته اند، پرداخته شده است.
این نشریات عبارت اند از: چلنگر، توفیق، کاریکاتور، نامه آهنگر، توفیقیون(فکاهیون)، خورجین، گل آقا(هفته نامه، ماهنامه، بچه ها … گل آقا)، طنز و کاریکاتور، طنز پارسی و ستون آزاد.
نویسنده عنوان کرده است: «ملاک گزینش نشریات، تداوم و روشنی حضور نویسندگان زن در آنها بوده است. در این میان، حجم آثار نویسندگان زن در این نشریات، تعداد آنها،‌ موضوعات و مضامینی که به آن پرداخته اند، ارزش ادبی نوشته ها و قالب های ادبی نیز مورد توجه قرار گرفته است.»
حضور زنان در مطبوعات طنز در سال های دهه ۲۰ شمسی آغاز شده و در سال های پایانی دهه ۴۰ اوج گرفته و پس از انقلاب اسلامی ایران نقش فعل و چشمگیر زنان در عرصه طنزپردازی در قامت مدیرمسئول، سردبیر و عضو ثابت هیئت تحریریه صورت گرفته است.

«در حقیقت دعوت از زنان طنزنویس برای همکاری با نشریات طنز، از نشریه “بابا شمل” آغاز شد که با اختصاص ستونی به خانم ها، از آنها خواست تا برایش مطلب بفرستند. اگر چه این دعوت چندان سر و صدا نکرد و از سوی زنان بی پاسخ ماند، ولی تا مدت ها تریبونی را برای زنان در نشریه ایجاد کرد و از سوی آنها نوشت و حضور نویسندگان زن را در نشریات طنز مطرح کرد.حضوری که بعدها در نشریات “چلنگر” و “توفیق” تحقق یافت و با اختصاص دو صفحه مجله “کاریکاتور” به زنان، هویتی مستقل پیدا کرد. این هویت مستقل به مرور محدود شد و با قطع همکاری نویسندگان زن این نشریه، به پایان خود در سال های پیش از انقلاب رسید.»

پس از انقلاب، از اواسط دهه ۶۰، نسل نویی از طنزپردازان زن شروع به فعالیت کردند که ابتدا با حضور در نشریاتی مانند “خورجین”، “طنز و کاریکاتور” و “طنز پارسی” آغاز شد و پس از آن در نشریات گل آقا به حضور مستقل رسید.

در این بخش نویسنده، پس از معرفی و سابقه فعالیت نشریات و همچنین سابقه فعالیت طنزپردازان زن در آنها، به ذکر چند نمونه از آثار نظم و نثر زنان پرداخته است.

به عنوان مثال در نشریه گل آقا در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۷۴ در نوشته ای از ننه آقا(فرانک ظریفی) آمده است:

«همه ساله، مباحثات فراوانی پیرامون انتخاب اسامی روزهای هفته زن انجام می پذیرد، ظاهراً علتش این است که در این چند ساله، هر چه اسم مناسب بود، انتخاب و اعلام شده است! برای کمک در این زمینه، بخش نسوان آبدارخانه شاغلام، اسامی روزهای هفته زن را برای امسال به شرح زیر پیشنهاد می کند:
شنبه: زن و زن و چه به این حرف ها!
یکشنبه: زن و زن هم زن های قدیم!
دوشنبه: زن، کشک و حقوق زنان!
سه شنبه: زن و تحصیلات و هنر آشپزی!
چهارشنبه: مروری بر جایگاه زن در طول هفته ای که گذشت!
پنج شنبه: فیتیله، فردا تعطیله»

بخش دوم به بررسی آثاری پرداخته است که با نام و امضای زنان در نشریات طنز به چاپ رسیده است و لزوماً نمی توان مطمئن بود که این آثار مربوط به نویسندگان زن است، اما ادبیات زنانه و پرداختن به مسائل زنانه در این نوشته ها مشهود است.
«ستون خانم ها» ی نشریه «بابا شمل» به عنوان آغازگر رویکرد جدی به مسائل زنان و وارد ساختن زبان زنانه در نشریات طنز، نمود روشنی از این پدیده است. دعوت نامه این ستون که در تاریخ ۱۹ آبان ۱۳۲۲ منتشر شده است، به شرح زیر است:

«اخطار به خانم ها!
بابا شمل خیال دارد هفته ای یک ستون را در اختیار خانم ها بگذارد. از خانم های مد امروز و همشیره های چادرچاقچوری به شرط اینکه روده درازی نکنند و چیزهای کوچولو بنویسند، دعوت می شود که با سلیقه خودشان پر کردن این ستون را به عهده بگیرند. حالا منتظریم ببینیم خانم ها با همه ادعاهاشان عرضه این کار را دارند و می توانند یک ستون روزنامه را پر کنند یا نه.»

نویسنده در این بخش آورده است که از سبک و سیاق نوشته های این ستون مشخص است که مدیرمسئول و صاحب امیتاز نشریه، رضا گنجه ای، آن را می نوشته است. وی شخصیت های زنانه با نام های آشنا؛ ملاباجی، خانباجی، زن آقا، کمینه آبجی ماسلطون، آبجی خجول و غیره خلق کرده و مطالب ستون، نامه هایی است که میان این جماعت و باباشمل رد و بدل می شود.

نویسنده، نوشته های این ستون را در دو بخش محتوایی تحلیل کرده است؛ از زبان زنان، ولی با درونمایه سیاسی و بی ارتباط با مسائل زنان؛ از زبان زنان و ذکر موضوعی در ارتباط با مسائل زنان
در این بخش به نام های مستعار زنانه نیز اشاره شده است. که با توجه به مضمون و موضوع مطلب و یا ستون ثابت نشریات شکل می گرفته است و لزوماً نویسندگان با این نام های مستعار، زنان نبوده اند، بلکه ممکن است تنها به علت آن که از زبان زنان و یا درباره آنها حرف زده اند، از امضاهای زنانه استفاده کرده اند.

کتاب «شکرستان» که نگاهی به آثار زنان در نشریات طنز دارد، در ۲۲۳ توسط انتشارات گل آذین و به قلم رؤیا صدر منتشر شده است.

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)