بینش تراژیک و اِشیل

نوشتار درآمدی بر سخنرانی در پاریس به تاریخ ۱۳ مارس ۲۰۰۴

اینجا سخن از بینش تراژیک و چیستی آن به میان خواهم آورد و خواهم کوشید آنرا در دل تراژدی اِشیل به جستار کشم و بکاوم. دو تراژدی از اِشیل برمیگزینم که به باور من یکی در برابر آندیگری می ایستد .

نخستین پارسیان است : کهنترین تراژدی ای که به دست امروزیان افتاده است (تاریخ نمایش ۴۷٢ پیش از عیسا) . دومین تراژدی اورسته است که فرجامین تراژدی اِشیل می باشد (تاریخ نمایش ۴۵٨ پیش از عیسا). از آنجا که در گزارش (تفسیر) من، کانون تراژدی اِشیل نه آدمی که خدایان می باشند، پس بیشتر باید بکوشم و آفرینش دینی – اخلاقی اِشیل را نشان دهم. به باور من در این دو تراژدی با دو گونه از خدایان روبرو می شویم که در نخستین، خدایان رشک ورز، تبهگِن، پلید و مرگ آفرینند. آدمی را چونان تخته سنگ سیزیف بالا برده و از چکاد به مغاک فرومی افکنند و از این کار خود دلشادند؛ و آدمی کاری بجز تاب آوردن سرنوشت دهشتناک نمیتواند کرد . در دومى خدایان دادورز و سامان خواه فرمان میرانند. در تراژدی پارسیان دوگونه بینش دربرابر هم می ایستند؛ بینشی که از همان سرودِ یکِ اودیسه ونیز نزد هزیود و پیندار و بویژه سولون بخود ریخت داده و میتوان آنرا زنجیره ی سولونیِ انگیزه و انگیختار(علت و معلول) خواند که اوبریس و اندازه دری و ایرنگ (خطا) آدمی را بنیاد میگذارد و بدنبال خود آته را کارى وپویا(فعال) میسازد و جانگدازه (فاجعه) بارمی آورد؛ و آدمی سزاوار پادافره ای است که می بیند. در این بینش که اندکی آزادی به آدمی داده شده تا برگزیند و بیانجامد، پس آهنگ(تصمیم) از آن ِ آدمی میشود و او پاسخگوی کردار خود میشود. پس چارپایه ی آزادی – گزینش – پاسخگویی و سزاواری ِ پاداش و پادافره را به دنبال میاورد. بینش همیستار بینش تراژیک ایلیادى است که بر آن خدایان رشک ورز و ویرانساز شهرها فرمان میرانند.

در سرود نخست ادیسه، اجیست ، به هشدارباش و گوشزدهای خدایان گوش فرانداد و به راهی رفت که پاسخگوی کردار خود شده و پادافره ای سنگین پرداخت که همانا مرگ او بود. بوارونه، آنی که از آغاز به گوشزدها و هشدارهای خدایان سرفرود می آورد اولیس است که یکسره به پس رنجهای فراوان ، فرزانه تر ازپیش به خانه و کاشانه و شهر و شاهی بازمی آید.
درباره ى پارسیان بسیارى از یونان شناسان برآنند که خشایارشا اندازه دری کرده و سرپیچى او از خدایان، بویژه خواستِ افکندن ِ یوغ به گردن دریا(پوزئیدن) و خود بزرگ بینی و بی خردی، انگیزه ى این همه بدبختی شد که بر سر پارسیان آمد . پس آنچه بر سر خشایارشا و سپاه ایران می آید پادافره ایست از سوی خدایان که آنان سزاوارش هستند؛ پس در چارچوبِ داد باید ارزیابی شود. سخن داریوش هم به گونه ای این بینش را نمایندگی می کند و یا به این بینش نزدیک است . در حالیکه درسخن آتوسا، پیک، خشایارشا و بسیارجاها درآواز کُر، بوارونه، ما نه با خدایان دادورز که با خدایان رشک ورز و تبهگن روبرو هستیم؛ و این آته است که خشایارشا را بسوی تور و تله می کشاند و اندازه دری و پیمان شکنى ِ او خود فریب آته است . او با سر خود نمی اندیشد و با سر خود آهنگ (قصد) نمی کند، که بوارونه آته است که بر او درآمده و بر آهنگ او فرمان میراند. اینجا دو بینشی که میان مردم یونان درگیر بوده، دردل نمایش خود را مینمایاند و درپایان این باورکهن است که بر باورنوین می چربد : باوری که درایلیاد آمده بود با خدایانی که چیستیکِ (problématique) دادورزی ندارند و به لاشخورانی میمانند که تباهی و نابودی آدمیان را دوست می دارند و از آن دلشاد میشوند.

پارسیان سوگ آوازی است بلند برای آدمیان در دل جهانی که خدایان تبهگن بر آن فرمان میرانند و بینش تراژیک، دارا شدن این دانایی است ؛ دانایی ای که بسیار دیر بدست می آید و بیشتر تلخی به بار می آورد تا فرجامى شادى آفرین و هایی (مثبت). نوشدارویی است به پس مرگ سهراب.

یونانیانی که بااین بینش بارآمده بودند مردمانی دلیر و زنده دل بودند و به شور و شیدایی و زیبایی زندگانی باور داشتند، به همه ی تلخی ها و رنجهای آن آری می گفتند و پوچ بینی، نگاه آنان را فرمان نمی راند. بدبینی تراژیک هیچ پیوندی با پوچ بینی و پوچ گرایی نداشت . آنان چون مرگ را راستین و بزرگ و دردمند میدانستند، به زندگی مهر میورزیدند و آنرا بزرگ میداشتند : بر پارسیان این بینش تراژیک دامن گسترانده است.

بوارونه در اورسته ما با خدایانی روبرو می شویم که بغرنج و چیستیک دادورزی دارند : چه نزد خدایان المپ و چه خدایان زیرزمینی؛ کین ستانی یکسره در چارچوب دادورزی روی میدهد. دیکه در برابر دیکه – آرس دربرابر آرس. دیگرسانی ِ برداشت و گزارش دو گروه از خدایان درباره ی دادورزی است که خود را می نمایاند. اِشیل این تریلوژی بزرگ را پرداخته و در آن بینش دینی – اخلاقی خود را به پخته ترین ریختی درآورده است. اِشیل باور دارد که باید ازدلِ رنج گذشت و فرزانه شد؛ چیزی که اودیسه نیز به این بینش نزدیک است.

اِشیل به گونه ای ژرف باور به این دارد که گناه را پشت در پشت، این تبار است که میپردازد. پدر اودیپ گناهی می کند و او و فرزندان اودیپ بهایش را می پردازند : “هفت در رویارویی تب” . و یا در اورسته همه ی آنانی را که در کاخ زیسته اند و میزیند دربرمیگیرد : پدر آگاممنون، کاکو(عمو)ى او، فرزندان این دومی ، آگاممنون و همسرش و فرجامین کاکوزاده (پسرعمو). تراژدی همانا تراژدی کاخ است . گویا کاخ جاودانه یزش (قربانی) می کند. گویا کاخ به کشتارگاه دگر شده است . کاخ به هر رو سراسر آلوده است و باید پالایش یابد، ولی آدمی توانایی اینکار ندارد و خود خدایان باید به این کار دست یازند.

ازآغاز، جام هستومندی (وجود) آدمی را دلهره لبالب میسازد. زیرانداز مخملین و سرخی که زیر پای آگاممنون افکنده شده و تا کاخ می رود برای من نشان از رود خونی است که از کاخ به بیرون روان است. در این خون است که آگاممنون پابرهنه گام برمیدارد و به سوی کشتارگاه میرود؛ هرچه به کاخ نزدیکتر میشود، خون ِ زیر پا گرمای خود را بیشتر به سهش (حس) می آورد.

او در دل کاخ است که یزش میشود. همسر اوست که او را مى کشد ولى همسر او، تنها، دستى است که پشتش ارینى ها هستند و کامه (اراده) ى آنان است که دست کشنده را بالا مى برد و بر آگاممنون فرومى کوبد. فرمان دیگرى از سوى آپولون مى آید و از زبان نهانگوى دلف به اورسته میرسد که مادر را باید بکشد. او فرزندى است که از براى کشتن مادر زاده شده است. او فرمان خداى دلف را بى آنکه دلش یکسره خرسند باشد بجاى مى آورد. اکنون از تبار آتریدها به پس آنهمه کشته و خون، تنها اورسته و الکتر زنده اند؛ پس یا تبار یکسره نابود میشود و یا اورسته از خون و گناه پاک و پالوده مى شود و نیز کاخ از ارینى ها که بر آن فرمان میرانند رها میشود. اِشیل این کار را به دل شهر آتن مى کشاند و اورسته اى که زین پیش در دل ستایشگاه دلف از سوى آ پولون پالایش یافته و از خون پالوده شده، به فرمان خود آ پولون به آتن مى آید و در اینجاست که داد گاهى ازآدمیان (آرئوپاژ) بفرمان آتنا ریخت میگیرد و به بغرنج اورسته رسید گى میکند. ارینى ها مرگ اورسته را میخواهند، آپولون رهایى او را خواستاراست و پاسخگویى کشتاررا به دوش خود میگیرد. آتنا نیز ازاورسته پشتیبانى مى کند. راى هاى دو سو برابر است و اورسته رهایى مى یابد. ولى ارینى ها این برآیند و فرجام را نپذیرفته و مى خواهند آتن را ویران و آتنیان را نابود سازند و کین ستانى از اورسته را پى گیرند.

اینجاست که دیگر هم اورسته و هم آ پولون از پیشنما (صحنه) رفته اند و درگیرى ِ دهشتناکى میان آتنا و ارینى ها روى میدهد که در پهنه ى سخن است ولى میتواند به کنش درآید و یکسره سامان جهان را به آشفتگى و بیسامانى و مغاک فروغلتاند .

آتنا میوه ى رنج فراوان شکافته شدن سرِ زئوس با تبر هفائیستوس است که به جهان مى آید؛ خردى است زئوسى و با بهایى سنگین و درد فراوان زاده شده است. او با نیرو و خرد خود و جداى از زئوس به کنش نمى پردازد؛ به گونه اى میتوان گفت خرد و زور زئوس است که به خود ریخت داده و در کالبد آتنا پدیدار میشود. آتنا از مغز زئوس بیرون آمده و خرد و زور و خشم زئوس را نیز دارد چرا که بخشى از خود اوست. پس بیهوده نیست که تنها او از سراچه ى آذرخش پدر آ گاه است . آتنا خود از سراچه ى فرمان زئوس زاده شده است. هم اینجاست که از زئوس چونان نگاهبان انجمن سخن بمیان مى آید؛ درست کارى که آتنا مى انجامد. او به سخن و خشنودسازى (اقناع) دست مى زند با آنکه از نابسنده بودن سخنِ تنها و انجمنِ تنها آگاه است. او تنها مى کوشد جنگ خانگى را از شهر دور کرده و آنرا به سوى بیرون راهبرى کند. انجمن آدمیان در شهر، نه جایى که گرامیداشت نباشد میتواند به خود هستینه دهد و نه جایى که هیچ ترسى فرمان نراند. بى گرامیداشت، خودکامگى پدیدار میشود و در نبود بیم ، بى سالارى و بى سرورى (آنارشى) خود را مى گستراند و بى سامانى پدیدار میگردد.

اینجاست که آتنا زیرکانه ترین و هشیارانه ترین سخن خرسندساز (اقناع کننده) را به کار مى بندد و سیاست نان شیرینى و گرز را پیش گرفته و در پى ِ چهاربار گفت و شنود سرانجام ارینى ها دست از تباهگرى و نابودسازى میکشند و به آبادسازى و آرامش روى مى آورند.

سخن خرسندساز آتنا با آذرخشى که از میان واژگان او میگذشت به ارینى ها چیره میشود. سخن از برون راندن جنگ خانگى از شهر میرود، سخن از بارورى دختران و جانوران و گله ها پیش مى آید ، سخن از پربارى گیاهان و درختان میرود. داد چیره میشود، آدمیان آتن فرزانه خوانده میشوند. خدایان آشتى مى کنند، آسمان و زمین و زیرزمین دست در دست هم میدهند و نیکبختى را به کاخ و شهر و فرمانروایى بازمى آورند و یا براى نخستین بار آنرا مى آفرینند. پس جایى که هم گرامیداشت آدمیان باشد و هم فرمانبردارى ِ زاده از بیم و خشنودى (اقناع) ، آنجا میتوان از آشتى و آرامش سخن گفت. در پارسیان رنج و دردمندى، آگاهى تلخ و بسیار دیر را از آن ِ آدمى میکند که بر دردمندى مى افزاید و آنرا به زارى و سوگ دگرمیسازد. در اورسته رنج و دردمندى، آگاهى و فرزانگى بارمى آورد و آدمى را بسوى درمان و بهبودى و نیکبختى میکشاند. خداى خردورز و فرمانده اِشیل پیروز میشود و توموس (دل) را چونان یار و یاور لوگوس (سخن- خرد) بکار میگیرد و نیکبختى را، نه ازآن ِ بخشى، که به وارونه، ازآن ِ همه میسازد. در این بینش نوین که بسیار به پولیتیاى افلاتون نزدیک است، دادورزى در میان خدایان و آدمیان خود را مى هاید (تثبیت میکند). بینش تراژیک در این تراژدى شکست میخورد و به بیرون شهر رانده میشود . درست آرزویى که افلاتون در پولیتیا (شهربانى – شهریارى) چونان جان زیبا شهر آورده است. آرزوى افلاتون در زیبا شهر این نیز بود که بتواند نیکبختى را از آنِ همه ى شهر و شهروندان سازد و نه تنها ازآن ِ بخشى از آن. نزد اِشیل ما با ایده ى افلاتونى ِ داد روبرو نیستیم ولى بدانیم که زیاد هم از آن دور نمى باشیم. اینجا از استوره دور شده و به سیاست نزدیک میشویم .

این مرگ تراژدى است.
دریغا ! …

خسرو یزدانی – دکتر فلسفه از دانشگاه سوربن پاریس

نوشتار درآمدی بر سخنرانی در پاریس به تاریخ ۱۳ مارس ۲۰۰۴

…………………………………………

Bibliographie sommaire
Aélion, Rachel;
– Euripide héritier d’Eschyle, vol. I-II
– “Quelques jalons pour une étude structurale des personnages de la tragédie grecque”, dans LALIES, n° ۶, ۱۹۸۴
Aillaud, Gilles; Bailly, Jean-Christophe; Grüber, Klaus Michael; La medesima strada
Alaux, Jean; Le liège et le filet
Albini, Umberto; Nel nome di Dioniso
Angelucci, Daniela (éd.); Arte e daimon
Aristophane; Les Grenouilles, trad. Victor-Henry Debidour
Aristote;
– Poétique, trad. fr. : R. Dupont-Roc & J. Lallot; trad. it. : Diego Lanza
– Politique, trad. J. Tricot
– Rhétorique, trad. fr. : C.E. Ruelle, introd. Michel Meyer
– étique à Nicomaque, trad. Jean Voilquin
Aubenque, Pierre; La prudence chez Aristote
Auerbach, Erich; Mimésis
Axelos, Kostas; Héraclite et la philosophie
Baldry, H.C.; Le théâtre tragique des Grecs
Beaufret, Jean; “Aristote et la tragédie”, dans Dialogue avec Heidegger, vol. IV
Benveniste, émile, Le vocabulaire des institutions indo-européennes, vol. 2
Bernand, André; Guerre et violence dans la Grèce antique
Blaise, Fabienne; Judet de la Combe, Pierre; Rousseau, Philippe; (dir.) Le métier du mythe, lecture d’Hésiode
Bollack, Jean; Judet de la Combe, Pierre, L’Agamemnon d’Eschyle, 3 vol.
Bonnard, André;
– La tragédie et l’homme, étude sur le drame antique
– Civilisation grecque, de l’Iliade au Parthénon
Brès, Yvon; La souffrance et le tragique
Brun, Jean; Héraclite ou la philosophie de l’éternel retour
Buci-Glucksmann, Christine; Tragique de l’ombre
Burkert, Walter;
– la religione greca
– “tragédie grecque et rite sacrificiel”, dans Sauvages origines
Burckhardt, Jacob; Histoire et civilisation grecques, vol. I-II-III-IV-V
Calame, Claude; L’Éros dans la Grèce antique
Canfora, Luciano;
– Histoire de la littérature grecque d’Homère à Aristote
– La démocratie comme violence
Cantoni, Remo; Tragico e senso commune
Capizzi, Antonio;
– L’Uomo a due anime, dall’infanzia mimica, dalla comicità adolescenziale, al tragico come scelta adulta
– Il tragico in Filosofia
Carrière, Jean; “Sur l’essence et l’évolution du tragique chez les Grecs”, dans Revue des études grecques, n° ۷۹, ۱۹۶۶
Cassirer, Ernst; La philosophie des formes symboliques, 2- la pensée mythique
Colli, Giorgio;
– Après Nietzsche
– La naissance de la philosophie
– La nature aime se cacher
– La Sappienza Greca, vol. I-II-III
Conche, Marcel;
– Temps et destin
– Le destin de solitude
– “Devenir Grec”, in Revue philosophique de la France et de l’étranger, Tome CLXXXVI, 1996- 121e année
Croiset, M.; Eschyle
Daraki, Maria; Dionysos
Dastur, Françoise; La Mort
Deforge, B.; Eschyle poète cosmique
Del Corno, Dario; I narcisi di Colono
Détienne, Marcel;
– Dionysos mis à mort
– Dionysos à ciel ouvert
– Apollon, le couteau à la main
Détienne, Marcel; Vernant, Jean-Pierre; Les ruses de l’intelligence, la mètis des Grecs
Di Benedetto, Vincenzo; L’ideologia del potere e la tragedia greca, ricerche su Eschilo
Di Benedetto, Vincenzo; Medda, Enrico; La tragedia sulla scena
Diogène Laërce; Vie, doctrine et sentences des philosophes illustres, 2 vol., trad. Robert Genaille
Dodds, E. R. ; Les Grecs et l’irrationnel
Domenach, Jean-Marie; Le retour du tragique
Duchemin, Jacqueline;
– L’ΑΓΩΝ dans la tragédie grecque
– Prométhée
Dupont, Florence; L’insignifiance tragique
Dupont-Roc, Roselyne; Le Boulluec, Alain; écriture et théorie poétique, lecture d’Homère, Eschyle, Platon, Aristote
Eschyle; Œuvre complète, trad. Paul Mazon
Féstugière, A-J;
– De l’essence de la tragédie grecque
– études de religion grecque
– études de philosophie grecque
Flacelière, Robert; Le théâtre, dans Athènes au temps de Périclès
Fouchard, Alain; Aristocratie et démocratie : idéologie et société en Grèce ancienne
Fränkel, Hermann; Poesia e filosofia della Grecia arcaica
Gadamer, Hans-Georg;
– Platone e i poeti, dans Studi platonici
– Vérité et méthode, les grandes lignes d’une herméneutique philosophique
Gernet, Louis;
– Recherche sur le développement de la pensée juridique et morale en Grèce
– Anthropologie de la Grèce antique
Gernet, Louis; Boulanger, André; Le génie grec dans la religion
Girard, René; La violence et le sacré
Goldhill, Simon; Aeschylus, The Oresteia
Goldschmidt, Victor; Le problème de la tragédie d’après Platon, dans Questions Platoniciennes
Gomperz, Theodor; Penseurs grecs, Vol. I-II-III
Havelock, Eric A.;
– Cultura orale e civiltà della scrittura, da Omero a Platone (Preface to Plato)
– The Greek concept of justice, from its shadow in Homer to its substance in Plato
Heidegger, Martin;
– Le chemin qui ne mène nulle part
– Être et Temps
– Introduction à la métaphysique
Héraclite; trad. Heinz Wismann et Jean Bollack
Hérodote; L’Enquête, trad. Andrée Barguet
Hésiode;
– Les travaux et les jours, trad. de Philippe Brunet
– Théogonies, la naissance des dieux, trad. Annie Bonnafé
Homère;
– Iliade, trad. Paul Mazon et trad. Frédéric Mugler
– Odyssée, trad. Victor Bérard et trad. Philippe Jaccottet
– Des héros et des dieux (hymnes), trad. François Rosso
Jaeger, Werner;
– Païdéia, vol. I-II-III
– Aristote, fondements pour une histoire de son évolution
Jagu, Amand; La conception grecque de l’homme, d’Homère à Platon
Jean Maire, Henri; Dionysos
Judet de la combe, Pierre;
– “Évènement et critique dans la tragédie grecque: quelques repères”, dans LALIES, n° ۶, ۱۹۸۴
– “Espace public et individualité selon la tragédie: sur l’Agamemnon d’Eschyle”, dans Hermes, n° ۱۰, ۱۹۹۲
Kadaré, Ismail; Eschyle ou le grand perdant
Kaufmann, Walter; Tragedy and philosophy
Kerényi, Karl;
– Il Dio cacciatore
– Nel Labirinto
– Dionysos
– Religione antica
Kierkegaard, Søren;
– “Le héros – la souffrance – la tragédie se propose de purifier les passions …”, dans Ou bien … ou bien
– “Le reflet du tragique ancien dans le tragique moderne”, dans Ou bien … ou bien
Kirk, G. S.; Raven, J. E.; Schofield, M.; Les Philosophes présocratiques
Kitto, H.D.F.; The idea of god in Aeschylus and sophocles
Kofman, Sarah; Nietzsche et la scène philosophique
Kott, Jan; Manger les dieux, essais sur la tragédie grecque et la modernité
Lanza, Diego;
– La disciplina dell’emozione, un’introduzione alla tragedia greca
– Le tyran et son public
– “Les Temps de l’émotion tragique : malaise et soulagement”, dans METIS, vol. III, 1-2, 1988
– “Pathos”, dans I Greci, vol. II, à cura di Salvatore Settis
– “La tragedia e il tragico”, dans I Greci, vol. I, à cura di Salvatore Settis
– “La tragedia e il tragico”, dans Quaderni di storia, anno XIX, n° ۳۷, ۱۹۹۳
– “La morte esclusa”, dans Quaderni di storia, anno VI, n° ۱۱, ۱۹۸۰
Laurent, Jérome (éd.); Les dieux de Platon
Lesky, A.; La poesia tragica dei greci
Letoublon, Françoise; “La parole déchaînée et le dénouement du Prométhée d’Eschyle”, dans LALIES, n° ۶, ۱۹۸۴
Loraux, Nicole;
– La voix endeuillée, essai sur la tragédie grecque
– Les mères en deuil
– Né de la Terre
– La cité divisée
– Façon tragique de tuer une femme
– Les expériences de Tirésias, le féminin et l’homme grec
– Les enfants d’Athéna
– “Les mots qui voient”, dans : L’interprétation des textes, sous la direction de Claude Reichler, 1989
– “La Grèce hors d’elle”,dans L’Homme, 1980, n° XX
– “Dionysos, Apollon, d’une même voix”, dans Po&sie, 1994, n° ۶۹
– “Ce que les Perses ont peut-être appris aux Athéniens”, dans ΈΡΟΚΗῈ, ۱۹۹۳, n° ۳
– “Matrem Nudam : quelques versions grecques”
Loraux, Nicole; Miralles, Carles; Figures de l’intellectuel en Grèce ancienne
Magris, Aldo;
– L’idea di destino nel pensiero antico
– “Il tragico nei filosofi antichi”, texte de conférence tenu à l’université de Paris, le 13 juin 1983
Meautis, Georges; Eschyle et la trilogie
Meier, Christian;
– La politique et la grâce
– De la tragédie grecque comme Art Politique
Monnerot, Jules; Les lois du tragique
Monsacré, Hélène; Les larmes d’Achille
Moreau, Alain;
– Eschyle, la violence et le chaos
– “L’œil maléfique dans l’œuvre d’Eschyle”, dans Revue des études anciennes, 78-79, 1976-1977
Mossé, Claude; La Grèce archaïque d’Homère à Eschyle
Nestle, Wilhelm; Storia della religiosità greca
Nietzsche,
– Naissance de la tragédie
– Le drame musical grec
– Socrate et la tragédie
– La vision dionysiaque du monde
– La philosophie à l’époque tragique des Grecs
– L’État chez les Grecs
– La joute chez Homère
– Sur la personnalité d’Homère
– Introduction à la lecture des dialogues de Platon
– Introduction aux leçons sur l’Oedipe-Roi de Sophocle
– Le service divin des Grecs
– Dithyrambes de Dionysos
Nietzsche, Ritschle, Rohde, Willamowitz, Wagner; Querelle autour de la naissance de la tragédie
Nussbaum, Martha C.;
– Aristotle
– La fragilità del bene, fortuna ed etica nella tragedia e nella filosofia greca
Onians, Richard B.; Les origines de la pensée européenne, sur le corps, l’esprit, l’âme, le monde, le temps et le destin
Otto, Walter F.;
– Les dieux de la Grèce
– L’esprit de la religion grecque ancienne, Théophania
– Dionysos le mythe et le culte,
Pindare; Œuvre complète, trad. Jean-Paul Savignac
Platon; Œuvre complète, trad. Léon Robin
Pohlenz, Max; La tragedia greca, vol. I-II
Pucci, Pietro;
– Ulysse polutropos, lectures intertextuelles de l’Iliade et de l’Odyssée
– “ΠΕΙΘΩ Nell’Orestea di Eschilo”, dans Museum Criticum, N° ۲۹, ۱۹۸۴
Reinhardt, Karl; Eschyle-Euripide
Ricœur, Paul;
– Finitude et culpabilité
– Temps et récit, vol. 2, La configuration dans le récit de fiction
Rivier, André; “Eschyle et le tragique”, Conférence donnée à Lausanne, le 7 novembre 1962
Rohde, Erwin; Psyché
Romilly, Jacqueline (de);
– Héros tragiques, Héros lyriques
– La tragédie grecque
– Tragédie grecque au fil des ans
– Le temps dans la tragédie grecque : Eschyle, Sophocle, Euripide
– La crainte et l’angoisse dans le théâtre d’Eschyle
– L’évolution du pathétique d’Eschyle à Euripide
– Patience, mon cœur!
– Pourquoi la Grèce?
– “Ombres sacrées dans le théâtre d’Eschyle”, dans Le théâtre tragique, éd. G. Antoine, CNRS, 1970
Ross, W.D.; Aristotle
Rosset, Clément;
– La philosophie tragique
– Le réel et son double
– Le monde et ses remèdes
– L’anti-nature
– L’esthétique de Schopenhauer
– Schopenhauer, le philosophe de l’absurde
– Logique du pire
Roux, Georges; Delphes, son oracle et ses dieux
Russ, Jacqueline; Le tragique créateur, qui a peur du Nihilisme?
Sabbatucci, Dario; Essai sur le mysticisme grec
Saïd, Suzanne;
– La faute tragique
– Sophiste et tyran
– “Tragédie et renversement : l’exemple des Perses”, dans Métis, vol. III, 1-2, 1988
Saïd, Suzanne; Trédé, Monique; Le Boulluec, Alain; Histoire de la littérature grecque
Schaerer, René;
– L’homme antique et la structure du monde intérieur : d’Homère à Socrate
– La question platonicienne
Scheler, Max;
– Mort et survie
– Le phénomène du tragique
Schelling; Premiers écrits (1794-1795), Xe lettre
Schiller;
– Del sublime
– Della ragione del godimento procurato da oggetti tragici
– Dell’arte tragica
Schopenhauer, A.; Le monde comme volonté et comme représentation, livre III
Séchan, Louis; Le Mythe de Prométhée
Severino, Emanuele; Il Giogo, alle origini della ragione : Eschylo
Simmel, Georg; La tragédie de la culture
Snell, Bruno;
– Eschilo e l’azione dramatica
– La découverte de l’esprit
Sorel, Reynal; Critique de la raison mythologique, fragments de discursivité mythique : Hésiode, Orphée, Éleusis
Starobinski, J.; Je hais comme les portes d’Hadès, dans le remède dans le mal
Steiner, George; La mort de la tragédie
Stern, Thomas; Thésée ou la puissance du spectre
Szondi, Peter;
– La poetica di Hegel e Schelling
– Saggio sul tragico
– Poésie et poétique de l’idéalisme allemand
Tagliapietra, Andrea; Il velo di Alcesti, la filosofia e il teatro della morte
Taminiaux, Jacques;
– La nostalgie de la Grèce à l’aube de l’idéalisme allemand
– Le théâtre des philosophes
Thucydide; Histoire de la Guerre du Péloponnèse, trad. Jean Voilquin
Untersteiner, Mario; Le origini della tragedia e del tragico
Vegetti, Mario;
– L’etica degli antici
– Oralità Scrittura Spettacolo, vol. I
Vernant, Jean-Pierre;
– L’homme Grec (dir.)
– Figure, idoles, masques
– Mythe et religion en Grèce ancienne
– Mythe et pensée chez les Grecs
– La mort dans les yeux
– L’univers, les dieux, les hommes
– Entre Mythe et Politique
Vernant, Jean-Pierre; Vidal-Naquet, Pierre; Mythe et tragédie, Vol. I-II
Vian, F.; “Le conflit entre Zeus et la destinée dans Eschyle”, Revue des études grecques, n° ۵۵, ۱۹۴۲
Vidal-Naquet, Pierre;
– Le miroir brisé
– Temps des dieux et temps des hommes (ré-édité) dans Le chasseur noir
Weil, Simone; La source grecque
Wiles, David; Tragedy in Athens, performance space and theatrical meaning
Willamowitz; Qu’est-ce qu’une tragédie attique
Williams, Bernard; La honte et la nécessité
Revues :
– Europe, Les tragiques grecs, janvier-février 1999
– Les études philosophiques, La poétique d’Aristote : lectures morales et politiques de la tragédie, octobre 2003

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)