تاریخ موصل در ۵ نقشه

واشنگتن پست
نوشته شده توسط ایشان تارور و لاریس کارکلس
برگردان از انگلیسی: ان‌ان‌اس رۆژ

در سال ۱۱۶۵ “بنیامین تودلا” یک توریست یهودی اسپانیایی قرون وسطا به شهر موصل در نزدیکی رود دجله رسید. یک توریست حتی در هزارسال پیش نیز می توانست از قدمت این شهر شگفت زده شود. او در سفرنامه خود اینگونه به شهر اشاره می کند: “این شهر در قلمرو جغرافیایی پرشیا (ایران) قرار دارد و از وسعت و قدمت زیادی برخوردار است .”

وی همچنین به خرابه های نینوا که ۱۵  قرن پیش از ورود او به این شهر غارت شده بود اشاره می کند.

موصل حوضه آبریز بین النهرین است و در گذشته قلب تجاری تمدن بشر و محل ارتباط شهرهای شرقی و غربی از جمله حلب بود. این شهر جنگ ها، خونریزی ها و نوزایی های فراوان به خود دیده است و حتی در هزار سال پیش که ساکنانش از نعمت بزرگ و طبیعی نفت آگاه نبودند، از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.

یک توریست عرب در قرن ۱۲هم اشاره می کند: “در جاده منتهی به موصل، زمین افسرده است و سیاه به گونه ای مدفون در زیر ابرها، بنظر می رسد که خدا منبع بارش را از زمین های کوچک و بزرگ این شهر دریغ داشته است.”

در این هفته [در زمان نگارش مقاله در ۲۱ اکتبر. م] ارتش عراق، یگان های پلیس، شبه نظامیان متحد دولت مرکزی و پیشمرگه های کُردستان عملیات طولانی مدت تصرف موصل را آغاز کردند. شهر موصل از تابستان ۲۰۱۴ در کنترل نیروهای خودخوانده دولت اسلامی است. آنچه که در پایان جنگ روی میدهد شاید از درگیری های پیش رو مهم تر باشد. موصل آرام آرام،  به عنوان مهمترین شهر شمال عراق، مهمترین نقش را در بازسازی اتحاد به شدت آسیب دیده عراق بازی می کند.

این شهر در گذشته تحولات بسیاری را به خود دیده است. در اینجا مختصری از تاریخجه اش را می خوانیم.

موصل در قرون وسطی

در پی آغاز جنگ های صلیبی، در مجموعه ای از کشورهای سواحل شرقی مدیترانه، موصل به یکی از پایگاه های مهم مسلمانان تبدیل شد. در آن زمان شهر توسط سلجوقیان، یک قبیله ترک مستقر در سراسر خاورمیانه ، اداره می شد.

در سال ۱۱۰۴ ارتش سلجوقی به رهبری اتابک یا فرماندار موصل، به سمت غرب تاخت و مجموعه ای از جنگ های صلیبی را در دشت های آن منطقه رهبری کرد. وی در نهایت شهر مدرن رقه در سوریه را که هم اکنون در تصرف خلافت خودخوانده دولت اسلامی است به تصرف در آورد. یکی از مورخان عرب در وقایع نگاری های خود اینگونه نوشته است: “برای مسلمانان این یک پیروزی بی نظیر بود… روحیه مسلمانان به شدت افزایش یافته بود و این موضوع علاقه مندی آنها برای دفاع از دینشان را به شدت بالا برده بود.”

در سال ۱۱۲۷ “عمادالدین زنگی” اتابک موصل شد و در ادامه گسترش امپراتوری منطقه ای خود حلب و موصل را با هم متحد کرد و با پیروزی در جنگهای صلیبی قلعه “اُدِسا” را به تصرف خود در آورد.

سلسله زنگی در موصل تاسیس شده بود و به رقابت با شوالیه مسیحی در شام و خلیفه اسلامی در بغداد می پرداخت؛ حتی مشهور است که در جریان جنگ های صلیبی و در زمان بزرگترین قهرمان کرد و مسلمانان، “صلاح الدین”،  کنترل بخش هایی از خاورمیانه را به دست گرفت. در اواخر قرن ۱۲ میلادی این سلسله در موصل از هم پاشید – نه به خاطر جنگهای صلیبی و نه به خاطر جنگ با ارتش مسلمانان رقیب، بلکه با آغاز فتوحات گسترده مغول ها.

باوجود همه این درگیری ها، شهر و بخش های اطرافش تنوع طلبی خود را حفظ کرد و همچنان خانه مسلمان ها ، یهودی ها، مسیحی ها و پیروان دیگر ادیان باقی ماند؛ همانگونه که بازاری پر ازدحام برای تجارت انواع محصولات بود. باوجودیکه تولید پارچه های فوق العاده نرم و سبک در شرق بنگال صورت می گرفت، اما پارچه های نرم و سبک با عنوان “موسلین” شناخته شده بود؛ نامی که از شهر موصل گرفته شده بود. چراکه از این شهر بود که صنعت نساجی وارد اذهان اروپایی ها شده بود.

استان عثمانی

در اوسط قرن ۱۶ میلادی پس از آنکه ارتش ترک ها بر سلسله صفوی در ایران پیروز شد، موصل تحت کنترل عثمانی ها در آمد. خاورمیانه ای که هم اکنون ما بیشتر به عنوان عرب زبانان می شناسیم، زمانی تحت کنترل عثمانی ها بوده است. در واقع رقابت عثمانی ها و ایرانیان با محوریت سنی و شیعه جغرافیای سیاسی این منطقه را تشکیل داد. سرزمین هایی که هم اکنون ما با عنوان عراق می شناسیم، به ویژه بخش های شمالی ناهموار آن مکان هزاران جنگ و خونریزی ومحاصره بوده است.

در اوایل قرن ۱۹ میلادی موصل به پایتخت یک ولایت و یا استان امپراتوری عثمانی تبدیل شد. پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی، استعمار بریتانیا ولایت های موصل، بغداد و بصره در جنوب رود دجله که دارای جمعیت عمدتا شیعه بودند را در کشور جدیدی به نام عراق گرد هم آورد.

میراث به جای مانده از سایکس-پیکو

در سال ۱۹۱۸ پس از جنگ جهانی اول ارتش بریتانیا به سمت موصل رفت و برای همیشه به فرمانروایی ترکیه در عراق پایان داد. نقشه بالا توافقات هرگز عملی نشده را نشان می دهد. توافق ننگین سایکس-پیکو معامله ای سری است که در سال ۱۹۱۶ میان دیپلمات های بریتانیایی و فرانسوی صورت گرفت ونشان دهنده این واقعیت است که سرزمین های عثمانیِ خاورمیانه حوزه رقابت و نفوذ بریتانیا و فرانسه بوده اند. در طرح اولیه، موصل به شهری تحت نفوذ فرانسه تبدیل می شد. در آن زمان  این شهر به حلب در سوریه نزدیک تر بنظر می رسید تا به بغداد.

بریتانیایی ها در رویای نفت موصل بودند و فرانسوی ها به دنبال حفظ کنترل بر سوریه، آن هم درحالی که کنترل دمشق در طول جنگ با عثمانی ها به دست بریتانیایی ها افتاده بود. برطبق توافق موصل متعلق به بریتانیا می شد و سوریه و لبنان جز مناطق استعماری فرانسه محسوب می شدند. به این ترتیب به اطمینان متحدان عرب مبنی بر تشکیل یک کشور مستقل عربی پشت پا زده می شد. در حالیکه نقشه سیاسی خاورمیانه برای از بین بردن نگرانی های بریتانا و فرانسه شکل گرفته بود، توافق نامه ننگین “سایکس- پیکو” به میراثی زهرآگین، باقیمانده از دخالت و سلطه خارجی ها، تبدیل شد.

ادغام موصل با دیگر ایالت های جنوب

خوان کول مورخ خاورمیانه می نویسد: “در حالیکه بریتانیا به نخبگان عثمانیِ سنی قدیمی خود از جمله افسران عثمانیِ آموزش دیده در کشوری که هم اکنون با عنوان ترکیه کنونی شناخته می شود وابسته بود، مجبور به چنین کاری شد و استرانژی اش برای به حاشیه راندن مردم شیعه جنوب که اکثریت دهقانان فقیری بودند و در شهرهای کوچک زندگی می کردند این بود که در صورت ایجاد مشکل برای دولت بریتانیا با بمباران نیروی هوایی نابود شوند.”

قالب تعیین شد و عراق تحت استعمار کشور بریتانیا در سال ۱۹۳۲ به استقلال رسید. طی چند دهه سلطنت از بین می رود و پس از چند سری کودتا حزب استبدادی صدام حسین قدرت را در دست می گیرد. جمعی از نخبگان سیاسی و نظامی سنی بر اکثریت شیعه حکومت می کنند تا اینکه در سال ۲۰۰۳ ایالات متحده به این کشور حمله می کند.

ترکیه ای که هرگز نبود

در سال ۱۹۲۰ پارلمان عثمانیِ شکست خورده، در آخرین جلسه خود، لایحه ای را با شروطی ششگانه برای پذیرش پایان جنگ جهانی اول پس از آتش بس سال ۱۹۱۸ ارائه کرد. نسخه های متفاوتی برای ترکیه کوچک شده برای پارلمانی که اکثریت آن را ناسیونالیست ها تشکیل می دادند وجود داشت. در برخی مناطق اجازه همه پرسی داده شد؛ اما برخی از مناطق به عنوان بخش جدایی ناپذیر ترکیه در نظر گرفته شده بودند و همانطور که می بینید موصل نیز یکی از این بخش ها بود.

با امضای عهدنامه ناجورِ سال ۱۹۲۰ امپراتوری عثمانی تبدیل به کشوری با مرزهای کنونی که شامل غربی ها، کردها، ارمنیها و … بود، می گشت. این توافقنامه هرگز به تصویب نرسید. ملی گرایانِ ارتش عثمانی بسیج شدند و نیروهای خارجی را  در سال ۱۹۲۳ مجبور به امضای پیمان لوزان کردند و مرزهای ترکیه مدرن را بنا نهادند.

با وجود اصرار ملی گرایان ترکیه برمالکیت موصل و حتی تقاضای برگزاری همه پرسی در این منطقه، این اتفاق رخ نداد. در نهایت  در سال ۱۹۲۶ و پس از فعالیت های بین المللی سیاسی فراوان، ترکیه و بریتانیا به توافق رسیدند. براساس این توافق ترکیه ادعای مالکیت بر موصل و شهرهای اطراف کرکوک و سلیمانیه را به ازای دریافت بخشی از درآمد های نفتی موصل، در ۲۵ سال آینده، رها کرد.

این ماجرا در پی حمله اخیر به موصل بار دیگر تکرار شده است: رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه تاکید دارد که نیروهای کشورش نقش مهمی در این ماموریت بازی خواهند کرد و با استناد به اسناد سال ۱۹۲۰ حق ملت خود را درباره این موضوع ” روی میز ” می داند؛ در حالیکه مقامات بغداد اصلا آن را قبول ندارند.

هرج و مرج های مقطعی

در جریان بازی های منطقه ای کنونی، موصل کانون درگیری های منطقه ای است. هم اکنون این شهر توسط یک سازمان سنی افراطی که با نابودی استان های عراق و سوریه به قدرت رسیده است، اشغال شده است. دولت عراق با پشتیبانی شبه نظامیان شیعه طرفدار ایران و همکاری پیشمرگه های کُرد در صدد بازپس گیری آن است. نیروهای کُرد از این موضوع برای تحقق رویای کُردستان مستقل نیز استفاده می کنند و این موضوع از چشم ترکیه که مخالف رشد ناسیونالیسم کُردی در منطقه ای که زمانی تحت سیطره اش بوده و هم اکنون نیز مشتاق بازپس گیری آن است، دور نمانده است.