نویسنده : فریمن دایسون

مترجم : ایمان احسانی*

Albert Einstein and Prime Minister David Ben-Gurion of Israel in Princeton, N.J., 1951.

تصویر:دیدار اینشتین با دیوید بن گوریون اولین نخست وزیر اسرائیل در خانه اش در پرینستون آمریکا

اشاره مترجم: “فریمن دایسون” (+) فیزیکدان برجسته ی ۹۱ ساله در سایت “نیویورک ریویو”(+) مروری کرده است بر کتاب جدید “اینشتین:فضا و زمانه اش ” نوشته ی “استیون گیمبل”. در زمانه ی پساصنعتی که مناسبات پرآشوب پول و سرمایه ،مردم  و تکنوکراتهای جامعه را در خودش غرق کرده و عرصه ی سیاست و امر جمعی به کارشناسان مربوطه واگذار شده است ،شاید  معرفی اینشتین به عنوان نابغه ای علمی و در عین حال مداخله گر در جامعه مدنی و سیاست بین الملل جالب و در عین حال غریب باشد.  در جامعه ای با نخبگان منفعل یا مرتجع که پیوند ایمان و تکنیک و ترس در آن هر روز  عرصه عمومی  را بیشتر در خدمت فلاکت وضع موجود و پایان تاریخ قرار می دهد، شاید آگاهی از کنشهای مدنی و سیاسی نابغه ای همچون اینشتین که عمدتا فقط وجه علمی کارش دیده می شود خالی از عبرت نباشد. اینشتین در مقام  یک یهودی که به دنبال صلح بین اسرائیل و فسطین و دنیایی عاری از سلاحهای هسته ای است و در عین حال اینشتین به عنوان  نبوغی خارق العاده که فیزیک نوینی را بنیان می گذارد که فلسفه ا ی نو از ماده و هستی را ارائه می کند. ترجمه ی  خلاصه ای از این مقاله ارائه می شود با ذکر این نکته که از منظر ترویج علم، ایجاز و وضوح درخشان نثر دایسون در بخش دوم مقاله در به تصویر کشیدن وضعیت علم فیزیک امروزی، می تواند برای مخاطب عام جالب توجه و آموزنده باشد.

*****************************

اینشتین یهودی

“جان رید” به عنوان شاهدی عینی در کتاب “ده روزی که دنیا را تکان داد” در توصیفش از انقلاب بلشویکی سال ۱۹۱۷پتروگراد  ، “لئو تروتسکی” را “بزرگترین یهودی از زمان مسیح” می نامد. در صد سال گذشته این اینشتین بوده که جای تروتسکی را اشغال کرده است.مزیت این کتاب در این است که بر اهمیت درازمدت اینشتین به عنوان یک سیاستمدار و یک فیلسوف تاکید می کند. دانشمندان اندکی وجود دارند که شیوه ی اندیشیدن ما را برای همیشه تغییر داده باشند.گالیله ،نیوتن، داروین و حالا اینشتین از این جمله اند. لازم است هر بار کتابهای جدیدی در مورد این افراد نوشته شود چون در گذر قرنها ایده های ماندگار شان بر مسائل تازه نوری دوباره می افکند.

 

فصل های آخر کتاب ،مشارکت پیگیرانه ی اینشتین در جنبش صهیونیستی را توصیف می کند که در آن وی سکونت یهودی ها در فلسطین را تشویق می کند و برای هر دو طرف مفید می داند زیرا به یهودی ها جایی برای زندگی و کسب و کار می دهد و به عربها شانسی برای سهیم شدن در پیشرفت و موفقیت اعطا می کند. در سال ۱۹۲۹ که دولت استعماری بریتانیا مخالفت خشونت بار بعضی از اعراب فلسطینی با سکونت یهودی ها را سرکوب کرد و همزیستی صلح آمیز یهودی ها و عربها را به زور تحمیل کرد اینشتین دریافت که این اجبار نمی تواند دوام بیاورد. او در مقاله ی “یهود و عرب ” می نویسد :

 

“اولین و مهم ترین ضرورت، رسیدن به توافق با مردم عرب است.شاید اصطکاک و تنش اجتناب ناپذیر باشد اما با همکاری سازمان یافته نباید گذاشت اختلافات روی هم تلنبار شود و به نقطه ی خطرناک برسد. نداشتن تماس در زندگی روزمره موجب ایجاد جو ترس و بی اعتمادی متقابل می شود که همان طور که دیدیم مستعد انفجار و غلیان احساسات است. ما یهودی ها باید قبل از هر چیزی نشان دهیم که تاریخ درد و رنج مان به ما فهم و دید روانشناختی کافی برای مواجه شدن با مسائل سازمان یابی  و روانشناسانه را داده است.به قدری که تفاوت های سازش ناپذیر نتواند خللی در مسیر صلح بین اعراب و یهودی ها بوجود آورد. پس بیائید قبل از هر چیز در برابر هر نوعی از  شئونیسم  موضع بگیریم و این تصور  که سرنیزه های انگلیسی می تواند جایگزین عقل و فهم مشترک شود را از بین ببریم.”

 

اینشتین با “حییم وایزمن “(+) رهبر سازمان جهانی صهیونیسم به منظور جمع آوری پول برای مهاجرین یهودی و تاسیس دانشگاه عبری اورشلیم همکاری کرد اما در عین حال با مقاصد آیزمن برای آینده به طور جدی مخالف بود. در روزهای اول پیش از موجودیت اسرائیل او با ایده ی تشکیل دولت یهود مخالف بود. وایزمن از ابتدا قصد داشت دولت یهود را در فلسطین تاسیس کند و آن قدر زنده ماند تا به عنوان اولین رئیس جمهور اسرائیل ببیند رویایش به تحقق پیوسته است. بعد از تاسیس دولت اسرائیل اینشتین کاملا از آن حمایت کرد اما گفت که حضور صلح آمیز و دائمی یهودی ها در فلسطین تنها به شرطی ممکن می شود که آنها شانه به شانه ی عربها تحت شرایط برابر اجتماعی و سیاسی کار کنند.

 

اینشتین با آنکه هرگز از صمیم قلب خودش را متعلق به جامعه یهودی ندانست، احساس مسئولیت عمیقی نسبت به اعمال آن جامعه احساس می کرد. او همه ی تلاشش را کرد تا یهودی ها به فرهنگ ناسیونالیستی دیگری که همچون فرهنگ نظامی گری آلمان قدرت نظامی را ستایش می کند، تبدیل نشوند. فرهنگی که او از کودکی از آن متنفر بود و زمانی که در نوجوانی شهروند  آلمانی بودنش را انکار کرد ،دست رد به سینه ی آن فرهنگ زد. او در عین حمایت از اسرائیل به انتقاد شدید از آن ادامه داد. در انتهای زندگی اش زمانی که شهروند آمریکا شده بود به همان اندازه در برابر اعمال جامعه آمریکا – که هرگز خود را  از ته قلب متعلق به آن نمی دانست-  احساس مسئولیت می کرد . او تشریفات شهروندی را انجام داده بود اما همچون روحی بیگانه در آمریکا باقی مانده بود.

 

اینشتین بعد از پیروزی آمریکا در جنگ بر علیه آلمان و ژاپن مشاهده کرد آمریکایی ها به همان غرور نظامی گرانه ای لغزیدند که مردم آلمان بعد از پیروزی بر فرانسه در سال ۱۸۷۱ به آن دچار شده بودند. او در سال ۱۹۱۴ در برلین شور و شوق احمقانه ای را در آلمان تجربه کرده بود که  دوستان و همکاران دانشمندش هم در آن سهیم بودند و از شروع جنگ جهانی اول استقبال کردند. او می دید که همین حماقت در آمریکا هم که شهروندان میهن پرست اش گمان می کنند داشتن سلاحهای اتمی به آنها قدرت حکومت بر دنیا  را می دهد ، در حال ریشه دواندن است. همان طور که علیه نظامی گری اسرائیل صحبت می کرد بر علیه نظامی گری آمریکا هم موضع می گرفت. اینشتین به وضوح با این توهم که پیشتازی در توسعه ی سلاحهای هسته ای می تواند برای همیشه امنیت ملی آمریکا را تامین کند مخالفت کرد.

 

اینشتین در واکنش به اعلام ساخت بمب هیدروژنی از سوی رئیس جمهور آمریکا  “ترومن” در سال ۱۹۵۰ می نویسد :

“رقابت تسلیحاتی بین آمریکا و اتحاد شوروی که از ابتدا به عنوان اقدامی بازدارنده شروع شد، عناصر هیستریکی در خود دارد. در هر دو سو سلاحهای کشتار جمعی پشت دیوارهای سری، با شور و شوقی بی پایان  در حال کامل شدن است. و حالا به افکار عمومی توصیه می شود که ساخت بمب هیدروژنی هدف تازه ای است که احتمالا انجام می شود. و حالا رئیس جمهور خیلی جدی و  بی تعارف اعلام می کند که رفتن به سوی این هدف شتاب گرفته است. اگر این تلاشها موفق شوند و به مقصود خود برسند ،مسمومیت رادیواکتیو جو و بنابراین نابودی کل زندگی ما بر روی زمین از نظر تکنیکی ممکن خواهد شد. سویه ی شگرف این توسعه در ویژگی بی وقفه و محتوم آن است.هر گامی در این فرایند نتیجه ی اجتناب ناپذیر گام قبلی است. و در انتها نگرانی ها رنگ واقعیت می گیرد و به نابودی کلی می انجامد.”

 

این حرفها تاثیر دراز مدتی داشتند. در شصت سال اخیر بسیاری از رهبران جهان عبارات مشابهی بیان کردند و مهم تر از همه حاکمان ابرقدرتها محتاطانه رفتار کرده اند تا نشان دهند پیروزی در یک جنگ عظیم را هدف معناداری نمی دانند.جنگها ادامه می یابند اما در مقیاسی منطقه ای و در زمانی طولانی که از یک هولوکاست هسته ای احتمالی که می تواند نیمی از جهان را ظرف چند ساعت نابود کند به کلی متفاوت است.

 

پیش از این که هر گونه توافقی برای نابودی سلاحهای کشتار جمعی موثر باشد اولین گام ضروری آموزش افکار عمومی است. رهبران سیاسی و افکار عمومی باید بفهمند که سلاحهای هسته ای نه تنها به طرز تحمل ناپذیری خطرناک اند بلکه از نظر نظامی بی فایده هم هستند. اینشتین هر چه می توانست در سالهای پایانی عمرش برای  آموزش افکار عمومی انجام داد. در ماه آخر عمرش برای انتشار اعلامیه ای عمومی به “برتراند راسل” فیلسوف مشهور پیوست اما آن قدر زنده نماند که انتشارش را ببیند. در اعلامیه از جمله آمده است:

 

“……ما اصرار  داریم دولتهای جهان  در معرض افکار عمومی اذعان کنند که اهداف شان با یک جنگ جهانی تامین نمی شود و در نتیجه ما به آنها تاکید می کنیم که ابزارهای صلح آمیزی برای حل وفصل موضوعات مورد مناقشه شان بیابند.”

 

بعد از انتشار مانیفست راسل – اینشتین سازمانی به نام “جنبش پوگواش” (نام شهری در شرق کانادا)  بوجود آمد که دانشمندان را از شرق و غرب جهان گرد هم آورد تا درباره ی مسائل جنگ و سلاحها بحث کنند. از آن زمان تا کنون اجلاسی به همین نام در کشورهای مختلف برگزار شده است تا دانشمندان همه ی کشورها بتوانند به زبانی مشترک برسند به طوری که حتی وقتی از مسائل سیاسی و انسانی صحبت می شود که ربط چندانی به علم ندارد بتوانند همدیگر را بفهمند.

 

در ابتدا خود برتراند راسل این اجلاس را اداره می کرد و بعد از بازنشستگی او، “جوزف روتبلات” ( +) فیزیکدان هسته ای لهستانی مسئول این کار شد. روتبلات تنها دانشمندی  بود که در سال ۱۹۴۴ وقتی فهمید آلمان پروژه ی سلاح هسته ای ندارد ،آزمایشگاه لوس آلاموس آمریکا برای ساخت بمب اتم را ترک کرد. در زمانی که مسیرهای دیپلماتیک رسمی بین دولتهای آمریکا و اتحاد شوروی به دلیل اختلافات ایدئولوژیک بسته شده بود ،این دونفر مسیرهای پنهانی با ارزشی برای تبادل نظر بین این دو دولت بودند.

 

 

موثرترین شخصیتهای آمریکا و شوروی در این اجلاس به ترتیب “لئو زیلارد” و “ولادیمیر پاولیچنکو” بودند. زیلارد از دوستان قدیمی اینشتین بود و در سال ۱۹۳۹ در نامه ای که به امضای اینشتین نیز رسیده بود به رئیس جمهور آمریکا “روزولت” هشدار داد که سلاح اتمی یک امکان برای هیتلر است و باید سنگ معدن اورانیوم کنگو از دسترس او دور نگه داشته شود.همچنین زیلارد به تنهایی در سال ۱۹۴۵ درخواستی به رئیس جمهور آمریکا “ترومن” ارائه کرد تا قبل از انداختن بمبهای اتمی روی شهرهای ژاپن به این کشور هشدار و فرصتی برای تسلیم شدن بدهد. پاولیچنکو اما مامور ک.گ.ب بود که همراه سایر دانشمندان به این کنفرانس فرستاده شده بود برای اطمینان از اینکه آنها از خطوط قرمز شوروی منحرف نمی شوند. وی فردی به غایت باهوش و آگاه از پرسشهای فنی و سیاسی بود.

 

حالا پنجاه سال بعد، اجلاس پوگواش پیامهایی بین اسرائیل و دولتهای عرب در خاورمیانه رد و بدل می کند و نیز بین هند و پاکستان در آسیا. امید اینشتین هنوز زنده است این امید که شیوه ی تفکر ما می تواند روزی تعییر کند و مسیر جنگ و اسلحه به پایان برسد.

 

aie

تصویر :اینشتین و نیلز بور

اینشتین فیلسوف

فلسفه ی اینشتین مستقیما از علم اش بیرون آمده است. در طول سالهای بین ۱۹۰۵ تا ۱۹۱۵ او تصویر تازه ای از  عالم فیزیکی خلق کرد شامل اتمها ، فوتونها (بسته های انرژی نور light-quanta) ،فضا و زمان، الکترومغناطیس و گرانش ،همراه با همه ی حرکت ها و کنش و واکنش هایی که قوانین دقیق ریاضی بر آنها حاکم است.نظریه های او با مشاهده و تجربه آزمایش شد و صحت و درستی شان تائید شد. او فلسفه اش را بر مبنای این موفقیت خیره کننده بنا کرد.

 

فلسفه برای اینشتین تصویری کلی از طبیعت است که جزئیات علمی می تواند به خوبی درون آن جفت و جور شود. فلسفه ی او طبیعت را به مثابه لایه ای منفرد از اشیاء (ابژه های) قابل مشاهده توصیف می کند که روابط علت و معلولی صریحی بر آنها حاکم است. به این معنی که اگر وضعیت چیزها در زمان حال به دقت معلوم باشد قوانین طبیعت این امکان را می دهد که وضعیت آنها در زمان آینده نیز به دقت پیش بینی شود. عدم قطعیت معرفت ما به آینده ،فقط از عدم قطعیت معرفت ما نسبت به گذشته و حال ناشی می شود. من این نگاه به طبیعت را فلسفه ی کلاسیک می نامم زیرا در این دیدگاه همه چیز از قوانین فیزیک کلاسیک پیروی می کند.

 

ده سال پس از آنکه اینشتین نظریه های خودش را تکمیل کرد، “وارنر هایزنبرگ” و “اروین شرودینگر” مکانیک کوانتوم را ابداع کردند که رفتار اتمها و فوتونها را به طور رادیکالی کاملا متفاوت توصیف می کرد. آزمایشها تائید کرد که  مکانیک کوانتوم تصویر درستی از فرایندهای اتمی ای ارائه می کند که نظریه های اینشتین نمی توانست آنها را توضیح بدهد  . “نیلز بور” فلسفه ای ارائه کرد برای توضیح مکانیک کوانتوم که عموما به تفسیر کپنهاگی مشهور است. من ترجیح می دهم آن را فلسفه ی دوگانه بنامم زیرا جهان را شامل دولایه می داند. لایه ی اول همان جهان کلاسیک اینشتین است همراه با ابژه ها(چیزها) یی که مستقیما قابل مشاهده اند اما قابل پیش بینی نیستند زیرا محرک شان رخدادهایی در لایه ی دوم  است که ما نمی توانیم آن رخدادها را ببینیم. لایه دوم همان جهان کوانتومی است با وضعیت هایی که مستقیما قابل مشاهده نیستند اما از قوانین ساده ای پیروی می کنند. برای مثال بنا به قوانین لایه ی دوم هر ذره ای در امتداد هر مسیر ممکنی حرکت می کند که احتمال آن به ساده ترین بیان به خود آن مسیر بستگی دارد (توضیح مترجم : براساس فیزیک نیوتن، هر ذره مسیر مشخصی را از نقطه الف به نقطه ب طی می کند اما نظریه کوانتوم می گوید که ذره زمانی که بین نقاط آغاز و پایان حرکت می کند، مکان قطعی ندارد (+)).

 

این دولایه بوسیله ی قوانین احتمالات به هم مرتبط اند به گونه ای که وضعیت کوانتومی یک شیء  فقط به ما احتمال های مربوط به چیزهای مختلفی که آن شیء انجام خواهد داد را می گوید. فلسفه ی دوگانه به ما اجازه می دهد که دانش خود از طبیعت را به فاکت ها (واقعیت ها) و احتمالات، تقسیم بندی کنیم. مشاهده ی ما از لایه ی اول ،به ما واقعیت هایی درباره ی آنچه در گذشته رخ داده است را می دهد، اما فقط احتمالاتی از آنچه ممکن است در آینده رخ دهد را به ما ارائه می کند. آینده غیرقطعی است زیرا فرایندها در لایه ی دوم  غیرقابل مشاهده اند. قدرت و زیبایی مکانیک کوانتوم از این واقعیت ناشی می شود که قوانین فیزیکی در لایه ی دوم دقیقا خطی هستند.

 

همه ی نقاط در نظریه ی خطی برابرند و یک فضای خطی پیرامون هر کدام از نقاطش تقارن کاملی دارد. در نتیجه ی خطی بودن قوانین، فرایندهای لایه ی دوم انبوهی از تقارن های حیرت آور دارند که فقط به طور جزئی در لایه ی اول نمایان اند. برای مثال در لایه ی اول، تقارن های بین فضا و زمان تنها به صورت جزئی نمایان اند. در زندگی روزانه ، ما اینچ را با ثانیه یا مایل را با روز قاطی نمی کنیم. در لایه ی دوم در نتیجه ی معادله ی ظریف و زیبای “پل دیراک” که رفتار کوانتومی الکترون را توصیف می کند تداخل فضا و زمان در حرکات الکترون کاملا نمایان خواهد بود. اما ما در لایه ی دوم زندگی نمی کنیم و این تداخل از چشم ما پنهان است.

 

فلسفه ی دوگانه یک چارچوب طبیعی برای علوم جدید یعنی فیزیک ذرات و کیهان شناسی نسبیت گرا فراهم می کند  که بعد از مرگ اینشتین و بور در قرن بیستم ظهور کردند. بر علوم جدید تقارنهای ریاضیاتی ای حاکم است که در لایه ی دوم دقیق و کامل اند و در لایه ی اول تقریبی و ناقص. از نظر من فلسفه ی دوگانه ،وضعیت فعلی دانش ما را بازنمایی می کند. این فلسفه می گوید که جهان کلاسیک و جهان کوانتومی هر دو واقعی اند اما شیوه ای که آن دو با هم جفت و جور و سازگار می شوند هنوز کاملا فهمیده نشده است. فلسفه ی دوگانه آن قدر انعطاف پذیری دارد که کشفهای غیرمنتظره و انقلابهای مفهومی را بپذیرد.

 

حالا هشتاد سال پس از آنکه فلسفه ی دوگانه بوسیله ی بور ابداع شد از سوی نسل جوان فیزیکدان ها به عنوان فلسفه ای منسوخ در نظر گرفته می شود. نسل جدید اغلب دوگانه گی را رد می کند و آنچه را که من فلسفه ی صرفا کوانتومی(کوانتوم محور) می نامم را می پذیرد. فلسفه ی صرفا کوانتومی می گوید که جهان کلاسیک صرفا یک توهم است و فقط جهان کوانتومی وجود دارد. جهان کلاسیک مفهومی است که اتفاق می افتد زیرا  اثرات مکانیک کوانتومی به سرعت بوسیله ی پدیده ای مشهور به  ناپیوستگی (decoherence) محو می شوند. ناپیوستگی، جهان کوانتومی را با نابود کردن سریع امواجی که از اثرات کوانتومی ناشی می شوند ، پنهان می کند . مطابق با فلسفه ی صرفا کوانتومی ،هارمونی و نظم حیرت آور دنیای کلاسیک اینشتین، فقط یک تقریب است که زمانی صحیح و معتبر است که امواج کوانتومی آن قدر کوچک باشند که بتوان از آنها صرفنظر کرد.

 

برای خلاصه کردن وضعیت فعلی سه روش وجود دارد که به طور فلسفی مشاهدات خود از عالم فیزیکی را بفهمیم. فلسفه ی کلاسیک اینشتین، همه چیز را در یک لایه ی منفردی که از قوانین کلاسیک تبعیت می کند قرار می دهد و فرایندهای کوانتومی را غیرقابل توضیح باقی می گذارد. فلسفه ی صرفا کوانتومی ،همه چیز را در لایه ی منفردی که از قوانین کوانتومی پیروی می کند قرار می دهد و قطعیت و منحصر به فرد بودن شگفت آور توهم کلاسیک را غیرقابل توضیح باقی می نهد. فلسفه ی دوگانه ،واقعیت را به طور بی طرفانه ای به هر دو نگاه کلاسیک اینشتین و نگاه کوانتومی بور اطلاق می کند و پرسشهای مربوط به  جزئیات ارتباط  و پیوند این دو نگاه را بی پاسخ می گذارد. هر سه فلسفه قابل دفاع اند و هر سه ناقص. من فلسفه ی دوگانه را ترجیح می دهم زیرا وزن یکسانی به دیدگاه های اینشتین و بور می دهم. من باور ندارم که هارمونی های کیهانی ای که بوسیله ی اینشتین کشف شد یک توهم تصادفی باشد.

 

اینشتین در زندگی واقعی فقط یک سیاستمدار و فیلسوف بزرگ نبود. او یک مشاهده گر بزرگ کمدی انسانی با حس فوق العاده ای از طنز نیز بود. این جنبه از شخصیت اینشتین دلیل مهم محبوبیت عظیمش بود.او در سال ۱۹۳۴ به مدرسه شبانه روزی من در انگلیس آمد چند سال قبل از اینکه من وارد آنجا شوم. او به عنوان میهمان فیزیکدانی به نام “فردریک لیندمن” که دوست و مشاور “وینستون چرچیل” هم بود به انگلیس آمده بود.

 

“لیندمن” او را برای ملاقات با یکی از پسرهایی که یک دوست خانوادگی بود به آنجا برده بود. آن پسر در دومین اتاق یک ساختمان قدیمی زندگی می کرد جایی که دیوارها با یادبودهای سنگی  پسرهایی تزئین شده بود که در قرون گذشته در آنجا ساکن بودند. اینشتین و لیندمن اشتباها وارد اولین اتاق مجاور شدند که تبدیل به حمام شده بود. در این اتاق یادبودهای سنگی بر روی دیوارها حفظ شده بود اما در زیر آنها رختاویزهایی بود که پسرها لباسهای فوتبال بدبوی خود را به آنها آویزان کرده بودند. اینشتین برای مدتی در سکوت این صحنه را زیر نظر گرفت و سپس گفت : ” حالا فهمیدم : پس ارواح مردگان توی شلوار زندگانه!”.

 

 

*دبیر سابق انجمن اسلامی دانشکده فنی دانشگاه مازندرانimanehsani59@gmail.com

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)

این یک مطلب قدیمی است و اکنون بایگانی شده است. ممکن است تصاویر این مطلب به دلیل قوانین مرتبط با کپی رایت حذف شده باشند. اگر فکر می‌کنید که تصاویر این مطلب ناقض کپی رایت نیست و می‌خواهید توسط زمانه بازیابی شوند، لطفاً به ما ایمیل بزنید. به آدرس: tribune@radiozamaneh.com