چراغهای رابطه تاریک اند!

“هرآنچه سخت است و استوار ، دود می‌شود و به هوا می‌رود…”-مارکس

ایمان احسانی*

تذکر : این یادداشت چیزی نیست جز به اشتراک گذاشتن روایت و تفسیر نگارنده از تماشای یک فیلم همراه با بازگویی بخشی از آن و ادعای نقد فیلم را ندارد!

+ “وجدان چیزی نیست جز واژه ای برای ترساندن قوی ترها از سوی ضعیف ترها.وجدان ما بازوان قدرتمند ماست و شمشیر ما قانون ما.”(نقل قولی از شکسپیر در فیلم)

– “فریب خوردن، سرنوشت هر کاریست که انجام می دهیم.هر صبح طرح های خلاقانه ی بسیاری دارم اما در نهایت کل روز را به بیهودگی می گذرانم.”

شاید این دو نقل قول متوالی که در جمع مستانه ی رفقا، بین “آیدین” (روشنفکر پیر فیلم) و معلم روستا رد و بدل می شود را بتوان چکیده و جانمایه ی فیلم خواب زمستانی دانست. “خواب زمستانیwinter sleep ” (+) برنده ی نخل طلای جشنواره ی کن،شاهکاری سه ساعته از کارگردان ترک “نوری بیلگه جیلان” است که تماما بر مبنای چند سکانس از دیالوگهای طولانی، با بازی ها و  نورپردازی های فوق العاده بنا شده. طولانی بودن فیلم برای عوام خسته کننده خواهد بود اما آنها که دغدغه هایی از جنس حرفهای رد و بدل شده بین شخصیتها و موقعیت های فیلم را دارند و حال و هوای فیلم را درک می کنند، فیلم درخشانی را تجربه خواهند کرد.

همراه با نماهایی باز از طبیعت سرد و زیبای روستا،فیلم روایت تنهایی و ملال و شکست شخصیت هایش است وتلاش بیهوده شان برای رهایی از ملال زندگی.اما  نه در روستای خیالین و بی تنش پاره ای  فیلمهای جشنواره ای ما، بلکه روستایی واقعی با آدمها و روابطی متناقض و پرتنش در دهکده ای جهانی ، به تصویر درآمده از دریچه ی دوربین کارگردانی ترک با ذهنیت ای مدرن.  این روایت بر اساس گفتگوهایی پیش می رود که موضوع آنها بر مبنای تقابل ها و تضادهایی از جنس ایده آل گرایی/عمل گرایی، اختیار/تقدیر، فقر/غنا، تسلیم/مبارزه،تردید/یقین،خیر/شر و … شکل می گیرد. در متن واقع گرایی فیلم، شخصیت ها در مواجه شان با هم، یکدیگر را به چالش می کشند و در نهایت در نتیجه ی دنیای متفاوت ذهنی شان، تردیدها و ارزش های نا همگون شان، ارتباط شان به بن بست و جدایی و در نهایت تنهایی ختم می شود. گویی به گفته ی ژان پل سارتر “دیگری برای هر کدام شان جهنم است.”تنها شخصیت رستگار فیلم گویا مسافر جوان تنهایی است که خود را به ماجراجویی سفر و  تقدیر روزگار سپرده و در پاسخ “آیدین” که در میانه ی فیلم ،هنگام رفتن از او می پرسد به کجا می رود ،جواب می دهد :”به هر کجا که جاده مرا ببرد”. جوان می رود و “آیدین” با حسرت رفتن اش را تماشا می کند.

“آیدین” روشنفکر فیلم، ثروتمند بورژوای هتل داری  است که با یکی از مستاجران فقیر املاکش “اسماعیل”، که اجاره ی او را نپرداخته مشکل دارد و از او به پلیس شکایت کرده است . پسربچه ی “اسماعیل” از بیرون با پرتاب سنگی شیشه ماشین اش را در بین راه می شکند تا اولین نماد انتقام واقعیت از ایده آل ،عینیت از ذهنیت رخ دهد. کارگردان، امام جمعه ی فقیر و شلخته و چاپلوس و ریاکار روستا را هم به عنوان نماد دین، با “آیدین” به عنوان نماد عقل و خرد روشنفکری رو به رو می کند  و تقابل و بن بست فکری شان را به تصویر می کشد.

همین بست و تناقض را “آیدین” با خودش هم تجربه می کند وقتی خودخواهانه در مقام ارباب دستش را بالا می آورد تا پسربچه آن را ببوسد تا بخشوده شود. مراسمی که با حضور امام جمعه ی روستا، هم  به تمسخر مناسک توبه نزد ارباب دین شباهت دارد و هم به گونه ای یادآور خودفروشی روشنفکرانی همچون “هایدگر” در پیشگاه اصحاب قدرت و فاشیسم است.از سوی دیگر خواهر روشنفکر فیلم که منتقد “آیدین” هم هست، از شوهرش طلاق گرفته و حالا با برادرش زندگی می کند.اما حالا بعد از مدتی دوباره به یاد گذشته، وسوسه ی بازگشت به شوهرش را  دارد . نمی داند تصمیمی که در گذشته گرفته درست بوده یا غلط.گاه خودش را مقصر می داند و با این تردیدها، روح و روانش متزلزل می شود.

اما همین زن تنها منتقد جدی برادر روشنفکرش هم هست. در ضمن تعریف از او،ایده آل ها و آرمانهایش را  پوچ و بیهوده می داند و او را ترسویی می داند که برای گریز از واقعیت ها ی دور و برش به ایده های ذهنی اش پناه برده:”تو برای رنج نکشیدن خودت ترجیح میدی دائم خودت رو گول بزنی”. و برادرش “آیدین”هم متقابلا از نیت های خواهرش به بدی یاد می کند :” برای رهایی از دلتنگی خودت دنبال شر می گردی و دائم با زبون نیشدارت بقیه رو آزار میدی و به خاطر همین هم هست که تنها شدی”. روشنفکر پیر ما زن زیبا و جوانی به نام “نیهال” هم دارد که از او گریزان است و درکش نمی کند. زن عمل گرا ست و زنانگی اش او را به سمت کمک و مهربانی بی دریغ به دیگران سوق می دهد اما در عوض آیدین با همان ایده آل گرایی محافظه کارانه اش برای کمک به دیگران بدبین است و مصلحت سنج و خودخواه. زن می خواهد بدی ها را با بخشش پاک کند اما روشنفکر فیلم گمان می کند برای برقراری عدالت هر بدی ای باید مجازات شود. رادیکال ترین کنش هر دو اما در فیلم، صرفا  صدقه دادن و کمک به انجمن های خیریه است. یگانه راه تسکین وجدان معذب در دوران سرمایه داری!

“نیهال” مثل همان اسب سفید اسیرشده در فیلم،نفس نفس زنان به دنبال رهایی است و پاره کردن زنجیرها، اما آیدین با احساسات زنانه  ی او حسابگرانه برخورد می کند و قصد مهارش را دارد. در نهایت “نیهال” هم در هنگام جمع دوستانه ی خیریه ای که ترتیب داده، به سختی “آیدین” را طرد می کند و می گوید :”حرفهای رمانتیک ات برایم کمدی شده اند و جوانی ام با تو تباه، نه بچگی کردم نه جوانی و غرق پوچی ها هستم …من هدف زندگی ام را پیدا کرده ام و نمی خواهم مانع ام شوی ” و آیدین هم  در مقابل به او می گوید که زمستان را با قطار به سفر خواهد رفت و او را به حال خودش راحت خواهد گذاشت. اما وقتی به ایستگاه قطار می رسد معلوم می شود قطار یکساعت تاخیر خواهد داشت.

سکانسی را می بینم که آیدین به طرف ریل قطار می آید تا ببیند از آمدن قطار خبری هست یا نه و دوربین نمای بازی از دوردست را نشان می دهد که مسیر ریل همچون مسیر زندگی خالی و پوشیده از سرمای برف است و بلافاصله با چرخش سر آیدین ،دوربین بر می گردد و در نزدیکی اش سگ مرده ای را کنار ریل نشان می دهد که گویا نماد گذشته و زمان از دست رفته ی “آیدین” اند. و دوربین  بلافاصله بالا می رود و در پس زمینه ی ابرهای تیره ،شاخه های لخت درختی را نشان می دهد که انبوه کلاغهای قیل و قال پرست سیاه بر آن نشسته اند. گویی در زما نه ی بی های و هوی لال پرست،جهانی به اسارت سیاهی های تلخ واقعیت در آمده باشد، جدا مانده از آسمان آبی آرمانها و ارزشها. انگار شخصیتهای تئاتر ابزود “ساموئل بکت”،”در انتظار گودو” و منجی ای هستند که هرگز نخواهد آمد.

“آیدین” از تصمیم اش برای رفتن به استانبول منصرف می شود و تصمیم می گیرد به خانه ی دوستش  “سوآوی”  در همان نزدیکی  برود. سوآوی او که زنش مرده و دخترش مدتهاست دور از او در کشوری دیگر  با مردی زندگی می کند که او حوصله اش را ندارد. سوآوی “نماد انسانیست واداده در برابر جهان که دیگر حتی معده اش هم مثل محیط پیرامونش از او پیروی نمی کند و شروع کرده به چاق شدن . او با ژستی نئولیبرال به “آیدین” که هنوز می خواهد دست کم با نوشتن و خیریه دادن کار روشنفکری کند و تعهدش به آرمانهایش را حفظ ، می گوید  :”چیزها رو همون طور که هستند قبول کن .خدا هستی رو همین طور خلق کرده.عدالت هیچ جا وجود نداره .” اما سرانجام  اینجا هم گفتگو به مستی و سوءتفاهم و بن بست و در نهایت استفراغ و تهوع ختم می شود.

از سوی دیگر “نیهال” عملگرا ،در غیاب “آیدین”  محافظه کار ، می خواهد برای تغییر جهان از فرصت استفاده کند و دست به عمل بزند.به خانه ی “اسماعیل” مستاجر فقیرشان می رود تا با بسته ای پول به آنها کمک کند. “اسماعیل” مست و آشفته از راه می رسد، بسته پول را می بیند و کینه توزانه “نیهال” را متهم می کند که :” برای آسوده شدن وجدانش دارد صدقه می دهد.” صدقه ای که جبران تحقیرهای او و خانواده اش را نمی کند. بسته پول را به داخل آتش می اندازد و نیهال معصومانه و ناباورانه به فغان و گریه می افتد . گویا بعد از شکست ایده آلیسم “آیدین”، حالا نوبت شکست پراگماتیسم “نیهال” است در مواجه با واقعیت. حتی در پایان فیلم هم که “آیدین” به خانه باز می گردد، دو شکست خورده یکی در حیاط خانه و دیگری پشت پنجره، فقط به هم نگاه می کنند و رابطه ی فرو بسته شان نه با گفتگو با دیگری، بلکه با گفتگوی آیدین با خودش و پشیمانی از ترک نیهال،فرو بسته باقی می ماند.

گویی جهان به خوابی زمستانی رفته و به  قفلی بدل شده باشد که کلیدی ندارد.

* دبیر سابق انجمن اسلامی دانشکده فنی دانشگاه مازندران

imanehsani59@gmail.com

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)