رواج تیترهای عجیب و غریب در مطبوعات ایران

تیتر را برخی روزنامه نگاران دشوار‌ترین نقطه کار روزنامه‌نگاری و پلی میان روزنامه نگاران با مخاطبان می‌دانند. تیتر وظیفه جلب توجه مخاطب را برعهده دارد و باید با راحت‌ ترین راه ممکن در کمترین زمان با مخاطب ارتباط برقرار کند.

تیتر زدن در روزنامه نگاری اصولی دارد، اصولی که خیلی از روزنامه نگاران با آن آشنا هستند. معمولا به روزنامه نگاران توصیه می‌شود؛ در تیتر‌هایشان از فعل استفاده کنند و یا از کاربرد تیترهای منفی و علامت گذاری در تیتر دوری کنند.توهین نکردن و رعایت اصل بی طرفی هم همان گونه که در دیگر قالبهای روزنامه نگاری بر آن تاکید می شود در تیتر زنی هم به آنها اشاره می شود .این‌ها و بسیاری دیگر از این اصول قواعد کار روزنامه نگاری محسوب می‌شوند و بیشتر روزنامه نگاران در نقاط مختلف دنیا از این قواعد پیروی می‌کنند.

اما در ایران برخی روزنامه‌ها به هیچ کدام از این اصول پای بند یستند و گاهی چنان قواعد خود ساخته‌ای از خود بروز می‌دهند که در هیچ یک از قالب های روزنامه نگاری نمی‌گنجند و حتی به عقیده برخی کار‌شناسان در طول تاریخ مطبوعات ایران بی‌سابقه بوده‌اند.

در چند سال اخیر روزنامه‌های وابسته به جناح راست یا‌‌ همان روزنامه‌ها و خبرگزاری‌هایی که خیلی‌ها آن‌ها را روزنامه‌ها و رسانه‌ها ی نفرت پراکن می‌دانند، در زمینه تیتر زنی نیز اصول خود ساخته‌ای را ارائه داده‌اند. مواردی که از حالت استثنا در آمده و به تدریج به دیگر نشریات و رسانه‌ها هم راه می‌یابند. رواج تیترهایی حاوی توهین، موضع گیری، به دور از معنا و رعایت مسائل حرفه‌ای. هشدار و توجه به این موارد ضروری است. به چند نمونه از این تیتر‌ها در اینجا اشاره شده است:

هرج و مرج در تیتر نویسی

تیتر دشوار‌ترین نقطه کار روزنامه‌نگاری است و پلی است که روزنامه نگاران با مخاطبان برقرار می‌کنند. «تیتر رسانه‌ای» نقش جلب توجه مخاطب را برعهده دارد و باید با روان‌ترین و مؤثر‌ترین بیان در کمترین زمان برای مخاطب درک معنا ایجاد کند.

مینو بدیعی، روزنامه نگار در این باره به سایت خبرنگاران ایران می‌گوید: «باید بگویم روزنامه نگاری حرفه‌ای و رعایت اخلاق ژورنالیسم در مطبوعات ایران واقعا فراموش شده و مرده است. در حال حاضر تعداد کسانی که در مطبوعات ایران کار می‌کنند و به اصول حرفه‌ای روزنامه نگاری کاملا واقف بوده و معتقد به اجرای آن هستند بسیارانگشت شمار شده است.»

به گفته بدیعی وجود تیترهای نامناسب (که نمونه‌های آن در بالا آورده شده است) با هیچکدام از تعاریف حرفه‌ای برای تیتر زدن سر ساز گاری ندارد. در تیتر نویسی خبری باید یک خبر را به طور کامل و بدون موضع گیری ارائه داد. تیتر خبری باید یک عبارت یا جمله خیلی کوتاه و از هر نوع ابهام و گنگ نویسی دور باشد.

او تاکید می‌کند: «به ما روزنامه نگاران آموزش داده‌اند که از به کاربردن الفاظ سخیف، توهین و افترا در تیتر‌ها خودداری کنیم اما در تیترهایی که مثال زده‌اید هم اصول بی‌طرفی نقض شده و هم پر از توهین‌اند، این تیتر‌ها بی‌معنی‌اند و فقط خواننده را گمراه می‌کنند.»

او ادامه می‌دهد: «در دانشکده‌های روزنامه نگاری همان گونه که تکنیک‌ها و اصول خبرنویسی مشخص و معین و دارای سبک‌های مختلف است؛ اصول تیترنویسی هم قواعد وضوابطی دارد؛ اینهمه هرج ومرج در تیترنویسی در مطبوعات تنها بیانگر بیسوادی یا کم سوادی و یا به بازی نگرفتن دانش روزنامه نگاری است.‌‌ همان گونه که قبلا اشاره کردم این روز‌ها کسانی در مطبوعات کشور حضور دارند که حتی به ساده‌ترین اصول و تکنیک‌های روزنامه نگاری هم پای بند نبوده و نوعی آنارشیسم را در عرصه تخصصی روزنامه نگاری به لحاظ محتوا دامن می‌زنند.»

تیتر، قله روزنامه نگاری

«تیتر» را برخی از روزنامه نگاران قله روزنامه نگاری می‌دانند. تیتر آن چیزی است که مخاطب را در نگاه اول به مطلب روزنامه، مجله و… علاقه‌مند می‌کند. اما با این همه اهمیت معمولا درباره اصول تیتر نویسی کمتر بحث و بررسی انجام می‌شود. مجید رضاییان در کتاب تیتر نویسی به این اصول و مبانی پرداخته است که در اینجا به برخی از این اصول اشاره می‌شود.

کتاب تیترنویسی نخستین پژوهش نظری، تجربی در موضوع تیترنویسی است که در ۱۳ فصل طراحی شده است.

مجید رضائیان که خود از متخصصان رشته روزنامه‌نگاری است، تیترنویسی را تجربی‌ترین، ظریف‌ترین و در عین حال سخت‌ترین فرم روزنامه‌ نگاری می‌داند که برای همه فرم‌های روزنامه‌نگاری به‌ کار می‌رود.

وی در فصول مختلف کتاب ضمن بررسی ویژگی‌ها و ادبیات تیتر به تشریح ۱۳ روش و تکنیک تیترنویسی می‌پردازد و با ذکر مثال‌ها و نمونه‌هایی از منابع مختلف، امکان درک فرآیند‌ها و تکنیک‌های مورد استفاده در تیترنویسی را برای خواننده فراهم می‌آورد.

رضاییان معتقد است: «در روزنامه نگاری به فرم‌های پایه یعنی خبر، گزارش خبری، مصاحبه، گزارش، یادداشت، سرمقاله، مقاله، نقد و… بیشتر توجه شده است و کتاب های متعددی در این زمینه‌ها منتشر شده است. اما به تیتر کمتر پرداخته شده است.»

او دلیل این مساله را باوری می‌داند که بیشتر روزنامه نگاران از تیتر دارند: «اینکه تیتر هم بالاخره جزیی از خبر و گزارش است و وقتی آن‌ها آموزش داده می‌شوند، خود به خود تیتر هم آموزش داده می‌شود. این مساله نوعی کم دقتی یا غفلت از امری تخصصی در روزنامه نگاری بوده است.»

رضاییان هدف خود از انتشار کتاب تیتر نویسی و همین طور تدارک کلاس‌های آموزشی تیترنویسی را این گونه بیان می‌کند: «اگر دانش نباشد، شم و مهارت درست به کار گرفته نمی‌شود. اگر ما با انوع و مدل‌های تیتر آشنا باشیم، خود را در نوشته‌های مختلف به یک نوع مدل محدود نمی‌کنیم. اما در این زمینه متون پژوهشی کافی موجود نیست.»

او در کتابش تیترهای غلط را تیترهایی می‌داند که تناسبی با متن نداشته باشند. مثلا زمانی که از اول تا آخر خبری بنویسیم و در‌‌نهایت برایش تیتر تمثیلی انتخاب کنیم، تیتر غلط است.

او در این کتاب منظورش را با پژوهش خوزه لئون پژوهشگر در دانشگاه مادرید توضیح می‌دهد: «پژوهشگر متنی را در اختیار گروهی قرار می‌دهد، «تیتر» مطلب را برمی دارد و می‌گوید که بخوانید؛ به گروه دیگر نه متن را می‌دهد و نه تیتر را و تنها لید را در اختیارشان می‌گذارد؛ به گروه دیگر تنها تیتر را می‌دهد، بدون لید و متن؛ به گروه آخر هم تیتر و متن و لید را کامل می‌دهد؛ پرسشنامه‌ای هم در اختیارشان قرار می‌دهد که برداشتشان را آزمون کند. خوزه لئون در این آزمایش به این نتیجه می‌رسد کسانی که به تنهایی تیتر را خوانده بودند، دیدگاه متفاوتی با سه گروه دیگر داشته‌اند؛ این نشان می‌دهد که تیتر به تنهایی می‌تواند جهت دهد. همچنین می‌توان از تیترهای دقیق و غیردقیق و تیتر‌های رسا و نارسا نام برد.»

او تیتر خوب را تیتری می‌داند که کوتاه و رسا باشد؛ در مواردی بخشی از کوتاهی تیتر با عکس جبران می‌شود یعنی آنقدر تیتر کوتاه است که بقیه‌اش را عکس می‌رساند. همچنین تیتر بدون روتیتر و زیرتیتر هم باید بتواند ایفای نقش کند و معنایش را برساند.

در بخشی از کتاب در بحث «تئوری ربط» به تحقیقات «ویلسون و اسپربر» در این زمینه اشاره شده و این نکته مورد تأکید قرار گرفته است که تیتر‌ها باید به‌ گونه‌ای طراحی ‌شوند که ربط بین متن‌ها و مخاطبان را بهینه سازند و خواننده را در فهمیدن بهتر متن یاری کنند. در واقع، رابطه بهینه میان متن و مخاطب به‌ وسیله تیتر ایجاد می‌شود..

در این اثر، نویسنده نمونه‌هایی از تیتر مطبوعات و رسانه‌های داخلی را در قسمت‌های مختلف بحث بررسی کرده و در انتهای هر فصل‌ تمرین‌ها و پرسش‌هایی را برای خواننده تدارک دیده است تا با انجام آن‌ها به درک دقیق‌تر و عمیق‌تری از مباحث مطروح برسد.

کتاب تیتر نویسی، نوشته مجید رضائیان در سال ۱۳۹۱ توسط دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها منتشر شده است.