دسترسی به آرشیو کامل برنامه گلها

پس از هفت سال تلاش، مجموعه کامل برنامه گلها، برنامه موسیقی و شعر رادیوی ایران پیش از انقلاب، اکنون روی اینترنت و در دسترس عموم قرار گرفته است.

سایت برنامه گلها

گلهای آواز و موسیقیِ ایرانی: داستانِ دیجیتالی کردنِ برنامۀ گلها 

جِین لویسن

برنامه‌ٔ رادیو گلها به مدت ۲۳ سال از ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۷ از رادیو ملی ایران پخش می‌شد. این مجموعه برنامه‌ها جمعاً شامل ۸۵۰ ساعت مقدمه و شعرخوانی به همراه آواز بود، که در این میان تک نوازی‌هایی نیز گنجانده شده بود. طرح اصلی این برنامه از داوود پیرنیا، معاون نخست وزیر در یک دوره، بود که علاوه بر داشتنِ شهرتی به سزا در امر قضا و سیاست، دانشمندی وطن‌پرست و فرهیخته به شمار می آمد که عشق به سرزمین مادری و زبان پارسی و فرهنگ غنی ایران زمین و شعر و ادب آن دیار در وجودش ریشه دوانده بود. وی پس از بازنشستگی و ترکِ زندگیِ سیاسی، به سال ۱۳۳۵ به مدت یازده سال خود را تمام و کمال وقف تولید برنامۀ گلها کرد.

پیرنیا بسیاری از بزرگان علم و ادب پارسی را به همکاری با خویشتن فراخواند تا آنجا که موفق به جلب حمایت گروهِ بسیاری ‌از دانشمندان، هنرمندان و موسیقی‌دانانِ بنامِ آن عصر شد. از جمله‌ٔ این افراد می‌توان به استادانِ معارف اسلامی، همچون جلال‌الدین همایی، سعید نفیسی، و بدیع‌الزمان‌فروزانفر؛ سناتور، نویسنده و دانشمند، علی دشتی؛ ملک‌الشعراء عصر، لطف‌علی صورتگر؛ تاریخ‌دان بنام، رضازاده شفق؛ و همچنین شاعران و ترانه‌سرایان مشهوری چون معینی کرمانشاهی، عماد خراسانی، رهی معیری، تورج نگهبان، شهریار، سیمین بهبهانی، هوشنگ ابتهاج (سایه) و بیژن ترقی اشاره کرد.

علاوه بر این، بسیاری از منتقدانِ ادبیِ بنام، مجریان مشهور رادیو، خوانندگان، آهنگ‌سازان و موسیقی‌دانان پر آوازه‌ی ایران نیز در کنار وی بودند. از جمله‌ی این موسیقی‌دانان و آهنگ‌سازان می توان ابوالحسن صبا، مرتضی محجوبی، روح‌الله خالقی، حبیب‌الله بدیعی، لطف‌الله مجد، مرتضی نی‌داوود، حسن کسایی، جلیل شهناز، رضا ورزنده، احمد عبادی، فرهنگ شریف، و حسین تهرانی را نام برد. از خوانندگان نامدار قرن بیستم ایران که در برنامه‌ی گل‌ها حضور داشتند نیز می توان به بزرگانی چون بنان، مرضیه، حمیرا، قوامی، گلپایگانگی، ایرج، عبدالوهاب شهیدی، سیما بینا، و پوران اشاره کرد. حتی استاد محمدرضا شجریان، خواننده‌ی مشهور موسیقی سنتی ایران نیز حرفه‌ٔ هنری خویش را از این مجموعه برنامه‌ها آغاز کرد.

علاوه بر در اختیار داشتنِ این گنجینه‌ی عظیم از هنرمندان، بخت و اقبال نیز به یاری پیرنیا شتافت و وی را مشمول لطف و حمایت همه‌ٔ جانبه‌ٔ نصرت‌الله معینیان، مدیرکل رادیوِ ملی ایران، نمود. معینیان در سال‌های ۱۳۲۹-۱۳۴۹ انقلابی‌در برنامه‌‌های رادیو ایجاد و آن‌ها را از جنبه‌ٔ تبلیغات صرف شرکت‌ها و رجال سیاسی خارج کرد و تبدیل به وسیله‌ای‌برای نشر و اشاعه‌ی فرهنگ و زبان و ادب پارسی نمود. برنامه‌های تولیدی پیرنیا به سرعت در کانون‌های شعر و ادب مظهر فرهیختگی و غنا شناخته شدند، زیرا در ساخت آن‌ها از ذخیره‌ٔ ارزشمند دیوان بیش از ۵۶۰ شاعر کهن و معاصر زبان فارسی بهره گرفته شده بود. حتی تا به امروز نیز معیارهای فاخر ارائه شده در این مجموعه برنامه همچنان سنگ محکی برای ارزش گذاری کارهای بعدی است و از آن با نام دایره‌المعارف موسیقی ایران یاد می‌شود. به راستی چنین است زیرا بسیاری از معروف‌ترین اشعار و ترانه‌های معاصر نیز مخصوص همین مجموعه برنامه تقریر و تالیف شد.

در طول یازده‌سال ریاست و نظارت پیرنیا بر تولید مجموعهٔ گل‌ها ۵ دسته برنامه در این مجموعه تهیه شد: گل‌های جاویدان (۱۵۷ عدد)؛ گل‌های رنگارنگ (۴۸۱ عدد)؛ برگ سبز (۴۸۱ عدد)؛ یک شاخه گل (۴۶۵ عدد)؛ و گل‌های صحرایی (۶۴ عدد). هر یک از این مجموعه‌ها شامل آثار برگزیده‌ٔ شاعران کهن و معاصر زبان پارسی، و دکلمه‌ٔ شعر در آن‌ها با موسیقی و اجرای آهنگ و تفسیر جامع و کامل استادانِ فن همراه بود و دکلمه کنندگانِ بنام و وارد به فن دکلمه‌ٔ اشعار در آن حضور داشتند. همچنین موسیقی کهن و بومی ایرانی نیز این مجموعه را آراسته بود.

برنامهٔ گل‌ها نقطهٔ عطفی در تاریخ فرهنگ و ادب پارسی به شمار می‌رود که شعر و شاعران و موسیقی و موسیقی‌دانان را ارزشی والا بخشید. تا آن زمان به دلیل حساسیت‌های دینی‌- اجتماعی حاکم بر جامعه در مقابل شعر و آهنگ و موسیقی، این هنر در خفا و پشت درهای بسته تمرین می‌شد. حتی هنگامی ‌هم که موسیقی ‌در مناسبت‌های خاص در ملا عام نواخته و اجرا میشد، موسیقی‌دانان را هم شان و هم مرتبۀ مطربان می‌دانستند و کسی‌ به ارزش و جایگاه هنری آنان واقف نبود.

تا پیش از اجرای رادیویی گل‌ها، خوانندگان زن از شأن و منزلت اجتماعی والایی برخوردار نبودند و به آن‌ها به چشم هنرمند نگریسته نمی‌شد. به دلیل کیفیت و کمیت بالای این مجموعه برنامه، دیدگاهِ طبقاتِ جامعه نسبت به موسیقی و موسیقی‌دانان و خوانندگان تغییری کلی یافت و برای نخستین بار پس از قرنها متصدیان این پیشه نابغه و پیشروِ هنر والا به شمار میآمدند و دیگر از تحقیر آنان و هم مرتبه دانستن ایشان با مطربانِ خیابانی، ‌که شأن اجتماعی پایینی داشتند، خبری‌نبود.

برنامهٔ گل‌ها چنان اشتیاق و تغییری در زندگی جامعهٔ ‌آن روز ایران ایجاد کرد که بسیاری برنامهٔ روزانهٔ خود را به گونهٔ تنظیم می‌کردند که با برنامهٔ ‌مورد نظر آن ها در رادیو همخوانی داشته باشد تا آهنگ‌های مورد علاقهٔ خود را از دست ندهند، بتوانند آن‌ها را ضبط کرده، با دوستان و آشنایان گوش دهند و مبادله کنند. در میان موسیقی‌دانان نیز برنامهٔ گل‌ها باعث ظهور انقلابی نو-کلاسیک  گشت که در طی آن بسیاری از شعرهای مشهور شاعرانِ عهد قاجار، همچون عارف قزوینی، شیدا و درویش‌خوان، بازبینی و توسط هنرمندانِ تازه دوباره اجرا شد. این برنامه‌ها همچنین منجر به کشف دوبارۀ ژانرهای اصیل موسیقی ایرانی شد. این ژانرها به دقت مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت و ضبط و پخش گردید. بنابراین، برنامهٔ گل‌ها در حفظ و دمیدن حیاتی نو در کالبد موسیقی و شعر بومی ‌و کلاسیک ایرانی نقشی اساسی داشت. این سبک شعر و موسیقی از سوی بیگانگان داخلی و خارجی در معرض تهدیدی جدی بود، زیرا آنان برای مدرنیزه کردن، و گاه نابودی کامل فرهنگ و سنتهای ایرانی و راه و رسم کهنِ عاشقی کمر بسته بودند..

به احتمال قوی یکی ازمهم_ترین پیامدهای برنامه‌ی گل‌ها در جامعه‌ٔ ایران که در دهه_های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ درصد بیسوادی در آن به ۸۵ در صد می_رسید، تلفیق شعر و موسیقی و عادت دادن مردم به شنیدن شعر و موسیقی خوب بود. این برنامه با یادآوری و معرفی دوباره‌ٔ بیش از ۵۶۰ شعر فارسی (از قدیم تا جدید) باعث شد مردم به گونه‌ٔ گسترده به عمق و غنای میراث ادبی خود پی ببرند. بر اثر پخش این اشعار از رادیو علاقه به ادبیات کلاسیک فارسی جانی‌تازه یافت و تقاضا برای انتشارِ دیوان_های شاعران که سال‌ها مهجور مانده بودند و دیگر چاپ نمی‌شدند، یا کیفیت چاپ و نشر آن‌ها پایین بود ناگهان بالا رفت و کتاب‌ فروشی‌ها و مراکز توزیع و چاپ و نشر از میزان اقبال عمومی برای خواندن این کتاب‌ها در شگفت ماندند.

پس از بازنشستگی پیرنیا به سال ۱۳۴۶ تنی چند از موسیقی‌دانان و اندیشه_مندان و شاعران جایگزین وی شدند که، به رغم نیت پاک و قصد خیر، هرگز نتوانستند به معیارهای والای قبلی برسند. در سال ۱۳۵۱ هوشنگ ابتهاج (سایه) شاعر بنامِ معاصر، مسئولیت تولید برنامه‌ها را عهده دار شد و با تغییر نام برنامه‌ها همه را در غالب برنامه‌ای واحد به نام گل‌های تازه (۲۰۱ بر نامه) ارائه نمود. ابتهاج درمسندِ مدیریتِ برنامه‌ی گل‌ها علاقه به اشعار دورهٔ قاجار (۱۱۷۳-۱۳۰۴) را نیز در سراسر دههٔ ۵۰ دوباره زنده کرد.  به رغمِ محدودیت‌هایی که پس از انقلاب اسلامی ور در سال ۱۳۵۷ در بارۀ موسیقی ایرانی اعمال شد، تا حدودی بر اثر نگرش ابتهاج به این برنامه، حرکتی برای حفظ و غنای رسوم موسیقی محلی کلاسیک  ایران آغاز گشت که همچنان تا به امروز پویا و زنده است.

* * *

به دلیل ارزش و اهمیت تاریخی این برنامه‌ها در پی آن بودم تا ببینم آیا امکان جمع‌آوری مجدد تمام این برنامه‌ها وجود دارد یا نه، که بر این اساس «پروژهٔ گل‌ها» در سال ۱۳۸۶ به گونۀ آزمایشی و با همکاری و حمایت بنیاد میراث ایران (Iran Heritage Foundation) و پژوهشگاهِ مطالعات ایرانی بریتانیا (British Institute of Persian Studies) و بخشِ موسیقی دانشگاهِ سوآس (SOAS)  و با استفاده از کمک هزینه‌ٔ کتابخانه‌ٔ بریتانیا برای برنامه‌های بایگانی شدۀ در معرض خطر (Endangered Archives Programme) سرانجام توانستم به این آرزو جامۀ عمل بپوشم. در دو سال پس از آن (۱۳۸۷ و ۱۳۸۸) مسافرت‌های بسیاری به ایران، ‌فرانسه، آلمان، ‌کانادا و آمریکا داشتم و در طی این سفرها به جمع‌آوری برنامه‌های گل‌ها پرداختم و البته از کمک‌های بی‌شائبه و بی‌دریغ بسیاری از مجموعه_دارانِ دولتی و غیر دولتی نیز بهره بردم. سرانجام در ۱۳۸۸ نسخه‌ٔ دیجیتالی کامل مجموعه‌ٔ گل‌ها را از بایگانیِ صداهای جهانِ کتابخانه‌‌ٔ بریتانیا (British Library’s World Sound Archive) سپردم.

در سال ۱۳۸۹ فاز دوم پروژه‌ٔ گل‌ها که اکنون نیز مشغول آن هستم با حمایت بنیاد میراث ایران (Iran Heritage Foundation)، فرهنگستان بریتانیا، بنیادِ پارسا و بخشِ موسیقی دانشگاهِ سوآس (School of Oriental and African Studies) آغاز شد. این فاز دوم در صدد آن است که یک پایگاهِ داده_ها (database) به گونه_ای ارتباطی و با قابلیت جستجو برای برنامه‌ٔ گل‌ها تهیه کند و زندگینامۀ نویسندگان و اجرا کنندگان (در صورت امکان به همراه تصویر)، یادداشت_های موسیقاییِ آهنگ‌ها (نُت_ها) ، متن نوشته شده‌ی شعرها، با شرح و توضیح در آن آورده شود تا قابلیت جستجوی آن‌ها را درشبکۀ اینترنت ایجاد کند.

این پایگاهِ داده_ها از طریق تارنمایی هوشمند در اینترنت قابل جستجو خواهد بود. این تارنما و پایگاه به افراد امکان می‌دهد برنامه‌ها را بر اساس نام، شماره، خواننده‌ٔ ترانه و آواز، ترانه‌سرا، سراینده‌ٔ شعرها، اولین خط شعر یا ترانه، آلت موسیقی، نوازنده، آهنگساز، نام شاعر، نوع شعر، دستگاه، یا آواز و گوشه‌ٔ موسیقی و … جستجو کنند.

همچنین در این تارنما امکاناتی فراهم شده تا اشعار خوانده شده به صورت نوشته هم در دسترس مراجعه کنندگان قرار بگیرد تا در حین اجرا بتوانند اشعار و ترانه‌ها را خوانده، نُت‌های موسیقی آن‌ها را ملاحظه کنند. برای‌مثال اگر کسی مایل باشد تصویر شعر یک شاعر را ببیند یا بداند کدام ملودی‌ها برای همراهی با آن شعرِ به خصوص انتخاب شده‌اند با فشردن چند دکمه چنین امکانی‌برای وی فراهم خواهد آمد. علاوه بر این، زندگینامۀ تمام ۵۶۰ شاعر پارسی زبانی که اشعارشان در این مجموعه به کار رفته است نیز به همراه زندگینامۀ حدود ۲۵۰ نوازنده و اجرا کننده و تصویرشان (در صورت امکان) در دسترس عموم قرار گرفته است.

این بایگانی، منبع فرهنگی بی همتایی برای دانشجویان و دوست‌داران فرهنگ پارسی خواهد بود و میتوان از آن به عنوان وسیله‌ای برای تدریس ادبیات و موسیقی ایرانی بهره جست. اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود در اواخر سال ۱۳۹۰ می‌توان با مراجعه به تارنمای www.golha.co.uk به این مجموعه برنامه دسترسی یافت.

از سال ۱۳۸۶ بسیاری ازبایگانی_ها و مجموعه‌های پر اهمیت به پروژه‌ی‌گل‌ها اضافه یا تقدیم شده است، از جمله موسیقی‌ و ترانه‌های محلی و سنتی، ضبط‌های شخصی و بایگانی_های دیگر برنامه‌های رادیویی، که همه ساعت‌ها موسیقی قرن بیستم ایران را فراهم آورده‌اند. برخی‌از این منابع دیجیتالی شده‌اند اما همچنان بیش از هزار نوارکاست و صفحه‌ٔ گرامافون نیازمند این تبدیل‌اند. تمام این منابع جنبی می_باید دیجیتالی شده،  فهرست برداری شوند تا سرانجام به خواست خدا در برنامه‌ٔ گل‌ها گنجانده شده، در دسترس اندیشه_مندان، دانش‌آموزان و دانشجویان، هنرمندان و دوستداران موسیقی‌ایرانی قرار گیرند. امیدواریم در آینده پروژۀ گل‌ها بتواند حمایت مورد نیاز خود را از سوی سازمان های مربوط به دست آورد و این گنجینه‌ٔ ارزشمند را در دسترس مخاطبانِ علاقه_مند قرار دهد. اگر دوست داشته باشید در مورد این پروژه بیشتر بدانید به تارنمایhttp://www.iranheritage.org/golha_project/default.htm نگاه کنید، یا با jane@golha.co.uk تماس اینترنتی بگیرید.

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)