معاوضه تاریخ و تراکم در شهرداری تهران

در بخش نخست گزارش پایگاه خبری شهر الکترونیک درباره عملکرد شهرداری تهران در قبال میراث فرهنگی پایتخت که با عنوان “کدام آثار تاریخی تهران در زمان شهرداری قالیباف تخریب شدند؟” منتشر شد، به معرفی آثاری پرداختیم که طی هشت سال گذشته با دخالت یا حمایت شهرداری تهران تخریب شدند و هدف از تخریب بیشتر آنها ساخت پاساژ یا مجتمع تجاری بود.

در کنار این آثار، آثار فراون دیگری هستند که حریم کالبدی یا منظرین آن‌ها با مجوز شهرداری تهران برای ساخت و سازهای تجاری و مسکونی شکسته شده است و یا با اقدامات نهاد مزبور دچار آسیب‌های جدی شده‌اند.

تکالیف قانونی شهرداری از حرف تا عمل

طبق قوانین و مقررات مربوط به میراث فرهنگی کشور، کلیه آثار تاریخی، بسته به اهمیت و موقعیت قرارگیری‌شان دارای حریم درجه یک، دو و سه هستند و هرگونه ساخت و ساز در این حرایم با محدودیت‌های ویژه‌ای روبروست.

به گزارش پایگاه خبری شهر الکترونیک، بر اساس تبصره‌ بند شش مصوبه‌ شورای شهر تهران در سال ۱۳۸۸ با عنوان «تعیین سیاست‌های اقتصادی و جذب مشارکت بخش خصوصی در حفظ و احیای اماکن تاریخی»، بناهای تاریخی فاقد حریم به عمق یک پلاک در پیرامون اثر واجد ارزش، حریم موقت آن محسوب می‌شود و کمترین تراکم ملاک عمل صد و بیست درصد برای آن لحاظ شده است. از سوی دیگر، بر اساس ماده‌ ۵۶۰ قانون مجازات اسلامی عملیات بدون مجوز در حریم آثار میراث فرهنگی تاریخی که به تنزل بنیان و خرابی آن بنا یا اثر منجر می‌شود، جرم محسوب شده و شخص خاطی باید علاوه بر رفع آثار تخلف و پرداخت آن عملیات به آثار و بناهای مذکور، به حبس از یک تا سه سال محکوم شود. همچنین، بر اساس بند دو ماده‌ ۱۰ قانون حفظ آثار ملی مصوب سال ۱۳۰۹ اجرای عملیات در مجاورت آثار ثبت شده که به استحکام آن ضرر وارد می‌کند، ممنوع است.

بر اساس مصوبه‌ شورای شهر تهران، بناهای تاریخی فاقد حریم به عمق یک پلاک در پیرامون اثر واجد ارزش، حریم موقت آن محسوب می‌شود و کمترین تراکم ملاک عمل صد و بیست درصد برای آن لحاظ شده است. از سوی دیگر، بر اساس ماده‌ ۵۶۰ قانون مجازات اسلامی عملیات بدون مجوز در حریم آثار میراث فرهنگی تاریخی که به تنزل بنیان و خرابی آن بنا یا اثر منجر می‌شود، جرم محسوب می‌شود. همچنین، بر اساس حفظ آثار ملی اجرای عملیات در مجاورت آثار ثبت شده که به استحکام آن ضرر وارد می‌کند، ممنوع است.

بر این اساس، در سال ۱۳۹۱، علیرضا جاوید، معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران، اعلام کرد: املاکی که در حریم درجه یک و دو میراث فرهنگی قرار دارد ضوابط خاص خود را دارد و استعلامات مربوط به این املاک نیز به طور ویژه انجام می‌شود و در طرح تفصیلی جدید تهران برای املاک مجاور با بافت‌های تاریخی نیز که در حریم محدوده‌های ارزشمند و دارای قدمت قرار دارند نیز ضوابط ویژه‌ای در نظر گرفته شده است.

با این وجود، نمونه‌هایی که در ادامه این گزارش به آن‌ها اشاره می‌شود، نشان می‌دهند که شهرداری تهران در موارد متعدد به نقض حریم آثار تاریخی مبادرت ورزیده و قوانین پیش‌گفته را نقض کرده است.

اعطای تراکم رایگان برای تخریب محله عودلاجان

محله عودلاجان یکی از پنج کلان محله تهران در عصر قاجار است که گمان می‌رود بخش‌هایی از آن با محدوده روستای تهران منطبق باشد. بنابراین گذرها و زیرمحله‌های عودلاجان بین ۲۰۰ تا ۱۱۰۰ سال قدمت دارند. با وجود آسیب‌هایی که در دهه‌های گذشته به این محله وارد آمده، هنوز بافت قاجاری آن به میزان قابل توجهی حفظ شده و آثار تاریخی ارزشمندی شامل خانه‌های اعیانی، مساجد، مدارس و حمام‌های تاریخی در آن باقی است.  به همین سبب سازمان میراث فرهنگی کشور در سال ۱۳۸۴ کلیت محله عودلاجان حد فاصل خیابان‌های امیرکبیر از شمال، پانزده خرداد از جنوب، ری از شرق و ناصرخسرو از غرب را در فهرست آثار ملی ایران ثبت کرد.

طی هشت سال گذشته، شهرداری منطقه ۱۲ تهران با توجه به همسایگی عودلاجان با بازار مرکزی تهران، مجوز ساخت پاساژها و مجتمع‌های تجاری بزرگی را در اضلاع خارجی این محله صادر کرد که موجب تحدید بافت مسکونی و تولید مشکلات متعدد برای اهالی این محله شد. این واحدهای تجاری علاوه بر ایجاد مزاحمت‌های مختلف برای ساکنان اصیل عودلاجان، از نظر ارتفاع، سیما و فضای معماری کوچک‌ترین نسبتی با بافت تاریخی پیرامون خود نداشتند و آشفتگی بصری شدیدی را در این محدوده از شهر به وجود آوردند.

شهرداری منطقه ۱۲ به این مقدار نیز بسنده نکرد و از سال ۱۳۸۶ با بخش اعلان‌ها و نصب تراکت‌های مختلف در محله عودلاجان، اهالی محل را به تخریب خانه‌های قدیمی خود تشویق کرد و اعلام داشت که در صورت تخریب و تجمیع پلاک‌ها، تخفیف‌هایی را در اعطای تراکم برایشان در نظر خواهد گرفت. بدین ترتیب، بسیار از خانه‌های تاریخی عودلاجان برای ساخت آپارتمانهای ۵ طبقه و بیشتر تخریب شدند و ساختمان‌های ناهمگون با بافت تاریخی به جایشان سربرآوردند.

خانه-موزه مقدم، زیر سایه آپارتمان ۶ طبقه

خانه مقدم در خیابان امام خمینی تهران قرار دارد. این خانه در اواخر دوره قاجار ساخته شده و متعلق به احتساب‌الملک، رییس اداره احتسابیه بوده است. بعدها دکتر محسن مقدم، فرزند احتساب‌الملک که از او به عنوان یکی از نخستین استادان آکادمیک باستان‌شناسی ایران و از بنیانگذاران دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران یاد می‌کنند، خانه پدری را تبدیل به موزه کرد و آثار گرانبهای تاریخی و هنری را که در طول عمر خود خریداری کرده بود در آن به نمایش گذارد. او در سال ۱۳۵۱ خانه و تمام آثار موجود در آن را وقف دانشگاه تهران کرد. این خانه در سال ۱۳۸۸ به عنوان موزه مقدم برای بازدید عموم به بهره‌برداری رسید.

در سال ۱۳۹۱ شهرداری تهران به رغم مخالفت فراگیر حامیان میراث فرهنگی، مجوز ساخت یک آپارتمان ۶ طبقه در حریم درجه یک خانه مقدم را صادر کرد. این در حالی بود که این خانه از سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و هرگونه ساخت و ساز در حریم آن مستلزم استعلام از سازمان میراث فرهنگی است. شهرداری پیش از این تاریخ نیز مجوز ساخت یک پاساژ در مجاورت خانه مقدم را صادر کرده بود و با ساخت آپارتمان مزبور، حریم کالبدی و منظرین این اثر تاریخی از دو سو شکسته شد.

شکستن حریم ادیان

خیابان ۳۰ تیر و خیابان میرزا کوچک خان جنگلی که در ادامه آن قرار دارد، به عنوان خیابان ادیان شناخته شده است. زیرا معابد پیروان چهار دین بزرگ تاریخ یعنی مسلمانان، زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان به فاصله کمی در این محدوده قرار گرفته است.  همه این معابد دارای قدمت تاریخی هستند از این‌رو ساخت و ساز در دو خیابان یاد شده تحت ضوابط خاص میراث فرهنگی صورت می‌گیرد.

در سال ۱۳۹۲ مدیران سازمان زیباسازی شهرداری، ابتدا بخشی از دیوار قورخانه را تخریب کردند و سپس قسمتی از آن را که مزین به تصویر سلاح‌های دوره قاجار بود، با رنگ سبز و آبی پوشاندند. آن گاه پس از اعتراض دوستداران میراث فرهنگی، برای پوشاندن رنگها از سنگ‌های کامپوزیتی استفاده کردند.

در سال ۱۳۹۱ شهرداری منطقه ۱۲ تهران مجوز ساخت سازه بلندمرتبه‌ای را در حریم نیایشگاه زرتشتیان (آدریان) و کلیسای حضرت مریم و مدرسه فیروز بهرام که هر سه در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بودند، صادر کرد. اقدام شهرداری مستند به مجوز مدت داری بود که پیش‌تر از سوی سازمان میراث فرهنگی استان تهران صادر شده اما مورد استفاده قرار نگرفته بود بنابراین مدیران این سازمان در نامه‌ای به محمدباقر قالیباف اعلام کردند که چون مدت این مجوز منقضی شده، ساخت و ساز در حریم آدریان مستلزم استعلام تازه است اما شهرداری، مدت‌دار بودن مجوز را بی‌معنی دانست و بدین ترتیب ساختمانی که معماری‌اش  سنخیتی با آثار تاریخی آن محدوده نداشت، با حمایت شهرداری بر خیابان ادیان ایران سایه افکند.

دیوار قورخانه؛ بوم نقاشی سازمان زیباسازی

قورخانه تهران بنایی واقع در ابتدای خیابان امام خمینی و نبش خیابان خیام است. این بنا در زمان قاجار ساخته شده و محل نگهداری اسلحه و مهمات جنگی بوده است. پیش از دوره تصدی محمد باقر قالیباف در شهرداری تهران، بخش بزرگی از قورخانه برای ساخت ایستگاه مترو امام خمینی تخریب شد اما شهرداری سر در آن در خیابان خیام را به عنوان یکی از ورودی‌های مترو حفظ کرد.

هرچند که این سر در و دیوارهای مجاور آن از سال ۱۳۷۶  به فهرست آثار ملی ایران افزوده شده‌ است و شهرداری تهران بدون اجازه و نظارت سازمان میراث فرهنگی اجازه دخل و تصرف در آن‌ را ندارد اما در سال ۱۳۹۲ مدیران سازمان زیباسازی شهرداری، ابتدا بخشی از دیوار قورخانه را تخریب کردند و سپس قسمتی از آن را که مزین به تصویر سلاح‌های دوره قاجار بود، با رنگ سبز و آبی پوشاندند. آن گاه پس از اعتراض دوستداران میراث فرهنگی، برای پوشاندن رنگها از سنگ‌های کامپوزیتی استفاده کردند تا اصالت این اثر قاجاری بیش از پیش مخدوش شود.

مدرسه ۱۵۰ ساله؛ در محاصره بازار سراجان

مدرسه قنبرعلی خان در محله قدیم چالمیدان یکی از مدارس علمیه دیرپای تهران است که در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده و از نظر اسلوب معماری و تزئینات به کار رفته در ساختمانش حایز اهمیت بسیار تلقی می‌شود.

در دوره شهرداری محمدباقر قالیباف که تغییر کاربری اماکن مسکونی و فروش تراکم تجاری در محدوده مرکزی تهران به عنوان یکی از منابع مهم درآمد شهرداری مطرح شد، این نهاد با مجوزهای پرشمار خود بخش بزرگی از بافت پیرامون مدرسه قنبرعلی را که هنوز به عنوان حوزه علمیه فعال است، ضمیمه بازار سراجی کرد و یا اعطای مجوز ساخت پاساژ سراجان غدیر و چند ساختمان بلندمرتبه، حریم این اثر تاریخی را درهم شکست. این در حالی است که مدرسه یادشده از سال ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

در تازه‌ترین اقدام، شهرداری منطقه ۱۲ تهران در تابستان جاری، مجوز گودبرداری در پای مناره مدرسه قنبرعلی را صادر کرد که موجب تولید صدمات جدی برای این مناره تاریخی و منحصر به فرد شد. با این حال نگرانی جدی‌تر حامیان میراث فرهنگی، ساختمانی است که در کنار این مناره – احتمالا با ارتفاع زیاد و سیمای ناهمگون- ساخته خواهد شد.

شهرداری از سال ۱۳۸۶ با بخش اعلان‌ها و نصب تراکت‌های مختلف در محله عودلاجان، اهالی این محله قاجاری را به تخریب خانه‌های قدیمی تشویق و اعلام کرد که در صورت تخریب و تجمیع پلاک‌ها، تراکم رایگان برایشان در نظر می‌گیرد. بدین ترتیب، بسیار از خانه‌های تاریخی برای ساخت آپارتمانهای ۵ طبقه و بیشتر تخریب شدند و ساختمان‌های ناهمگون با بافت تاریخی به جایشان سربرآوردند.

خانه معین‌التجار؛ قربانی تراکم تجاری

خانه معین‌التجار بوشهری درکوچه بوشهری، حد فاصل خیابان لاله‌زار و سعدی جنوبی قرار دارد. این خانه متعلق به معین‌التجار بوشهری از تجار مشروطه خواه و نماینده چند دوره مجلس شورای ملی است. او همچنین  از طراحان طرح تأسیس بانک ملی ایران به شمار می‌رود.

اگرچه خانه معین‌التجار از معدود آثار قاجاری بازمانده در خیابان لاله‌زار و از نظر معماری دارای اهمیت بسیار است اما شهرداری تهران در زمان مدیریت محمدباقر قالیباف اجازه تخریب این بنا به منظور ساخت مجتمع تجاری را صادر کرد. این اقدام در شرایطی صورت گرفت که شهرداری تبلیغات وسیعی را درباره طرح ساماندهی خیابان لاله زار و بازیابی هویت تاریخی آن آغاز کرده بود؛ طرحی که تا به امروز به اجرا درنیامده است.

به هر روی، تصمیم شهرداری برای تبدیل خانه معین‌التجار به مجتمع تجاری با مخالفت دوستداران میراث فرهنگی روبرو شد و به کوشش آنان و با فشار رسانه‌ها، سازمان میراث فرهنگی در مهرماه سال ۱۳۹۱ این خانه را در فهرست آثار ملی ایران ثبت کرد. این ثبت دیرهنگام اگرچه از تخریب کامل خانه معین‌التجار جلوگیری کرد اما مجوز شهرداری موجب شد که بخش بزرگی از باغ (عرصه) این بنای تخریب شود.

این قصه سر دراز دارد…

اعطای مجوز برای ساخت بناهای بلندمرتبه و ناهمگون در مجاورت بناهای تاریخی و تعرض به حریم قانونی این به نمونه‌های پیش گفته ختم نمی‌شود و آثار پرشمار دیگری را می‌توان به این فهرست افزود. ساخت برج مسکونی در حریم خانه امیراحمدی (باغ هنر ایرانی) در شمیران؛ گودبرداری وسیع برای ساخت مجتمع تجاری در مجاورت خانه-باغ اتحادیه در خیابان لاله‌زار؛ و مجوز ساخت بیش از ۱۵ مغازه در بدنه شرقی خانه تاریخی حاج امین‌الضرب؛ برخی دیگر از اقدامات شهرداری تهران در راستای معاوضه تاریخ و اصالت و پایتخت با تراکم تجاری و مسکونی هستند.

____________________________________________________________

عکس این صفحه از عکسهای برگزیده جشنواره عکس “ته‌ران” اثر محسن رضایی است