شرلوک هولمز ، شر و زیبایی!

نویسنده : جان هورگان
مترجم : ایمان احسانی*

به جای‌ سرو بلندِ ایستاده‌ بر لب‌ِ جوی
‌چرا نظر نکنی‌ یارِ سرو بالا را
شمایل ای که‌ در اوصاف‌ِ حُسنِ‌ِ ترکیب اش‌
مجالِ‌ نطق‌ نمانَد زبان‌ِ گویا را – (سعدی)

…نباشد زندگانی هیچ الا سایه ای لغزان و بازی های بازی پیشه ای نادان که بازد چندگاهی پرخروش و جوش، نقشی اندرین میدان و آنگه هیچ! زندگی افسانه ای ست کز لب شوریده مغزی گفته آید سر به سر خشم و خروش و غرش و غوغا،لیک بی معنا – (مکبث شکسپیر – ترجمه ی داریوش آشوری)

مقدمه ی مترجم : بیشتر از ده سال قبل “مصطفی ملکیان ” که آن زمان هنوز در میان “روشنفکران دینی ” دسته بندی می شد ،در تالار دانشکده ی ما سخنرانی ای با موضوع معنویت داشت. یکی از نکاتی که از آن سخنرانی در ذهنم مانده علاوه بر بیان شیوا و فروتنی والای سخنران ، سوال ای کتبی بود که در پایان جلسه مطرح شده بود و از سخنران می خواست که در مورد صورتبندی های مختلف مساله ی شر توضیح دهد. بعد از پایان جواب ایشان، مجری جلسه عذر خواست و با توضیح مختصری گفت من از جواب شما قانع نشده ام. و ملکیان نیز با اضافه کردن توضیح کمی بر آنچه پیشتر ارائه کرده بود در نهایت گفت که می پذیرد که هیچ کدام از پاسخهایی که به مساله ی شر داده شده ممکن است قانع کننده نباشد. آن شب من برای اولین بار با معمایی تازه و چشم اندازی نو برای مواجه شدن با دغدغه های ذهنی ام آشنا شده بودم: “مساله ی شر “!.این مساله در فلسفه ی دین از مهمترین ادله ای است که خداناباوران علیه ایمان دینی مطرح می کنند که اگر کسی مایل بود بحثهای پیرامون آن را به صورت جدی دنبال کند می تواند به یکی از بهترین کتابهای موجود در این زمینه یعنی “عقل و اعتقاد دینی ” رجوع کند. اما نوشتار حاضر ترجمه ای است آزاد و خلاصه شده از این سه مقاله (+،+و+) که در سایت مجله ی scientificamerican به قلم جان هورگان (John Horgan ) به نگارش در آمده است. در این سری مقاله ها نویسنده از خلال خواندن داستانهای شرلوک هولمز، زیبایی را هم به عنوان یک مساله می بیند و برای یافتن پاسخ آن ،تئوری های جریان اصلی علم مانند انتخاب طبیعی را قانع کننده نمی یابد و به سراغ حاشیه ی گفتمان های علمی و نظریه های رقیب می رود.

مساله ی زیبایی و چیستیِ آن از زمان فیلسوفانی مثل افلاطون و ارسطو تا به امروز در فرهنگ غرب و شرق مورد توجه بوده است . در نظام‌ فکری‌ افلاطون‌ حقیقتِ‌ زیبایی‌ را درعالم‌ مُثُل‌، که‌ همان‌ عالم‌ ارواح‌ جهان‌ مجرد است‌ باید جست اما در برابر این دیگاه متافیزیکی، ارسطو شاگرد افلاطون نگاه ای تجربی و زمینی به زیبایی دارد. به‌ نظر ارسطو رمز و راز زیبایی‌ در «تناسب‌ و هماهنگی‌ اجزا» است‌ و یک‌ چیز، یا یک‌ کل‌ بدان‌ سبب‌ زیباست‌ که‌اجزای‌ تشکیل‌ دهنده‌ آن‌ هماهنگ‌ و متناسب‌ باشد. سعدی شاعر ایرانی نیز متاثر از این دوگانگی گاهی دیدگاه عرفان افلاطونی اختیار می کند:” باور مکن‌ که‌ صورت‌ او عقل‌ من‌ بُبرد/ عقل‌ من‌ آن‌ ربود که‌ صورت‌ نگار اوست‌” و گاهی ارسطویی :” تو آن‌ درخت‌ گلی‌ که اعتدال‌ قامت‌ تو/بُبرد قیمت ‌سرو بلند بالا را. در دوران مدرن نیز “اسپنسر” و “شیللر” از غریزه‌ ی بازی به‌ عنوان‌ غریزه‌ ی هنرآفرین‌سخن‌ می‌گویند، “کانت” از غریزه‌ ی تزیین‌ و فروید از غریزه‌ ی جنسی‌ و بعضی ماده‌گرایان‌ (ماتریالیست‌ها) نیز ازنیاز مادی و از تجربه‌ ی حسی‌ به‌ عنوان‌ خاستگاه‌ هنر و زیبایی سخن‌ می‌گویند.(+)

مترجم در انتخاب و گزینش ترجمه اش این مرام “فریمن دایسون ” – فیزیکدانی که در متن هم به آن اشاره شده است – را مد نظر قرار داده است که پس از انتقاد از طرد دانشمندانی که نظرشان در مورد “تغییر اقلیم” (climate change) با جریان مسلط علمی متفاوت است، می گوید از نظر تاریخی “بدعت گذاران” نیروی مهمی در پیشرفت علمی بوده اند : ” بدعت گذاران ای که تعصبات و دُگماها ]ی علمی [ را زیر سوال می برند لازم اند…. من افتخار می کنم که یک بدعت گذار باشم. جهان همیشه نیاز به بدعت گذاران ای دارد که سنت های ] علمی [ مسلط و غالب را به چالش می کشند… اعتراضات من به رفتار بسیاری از دانشمندان ای است که در برابر انتقاد، مدارا و تساهل پیشه نمی کنند. ” به امید رخت بربستن سرکوب و تبعیض از جهان انسانی!

ترجمه : من در داستان یکی مانده به آخر “سری کامل هولمز” ،به نام “ماجرای جعبه ی مقوایی”، یک گوهر فلسفی دیگر را پیدا کردم. قصه از جایی شروع می شود که جعبه ای مقوایی برای زنی فرستاده می شود که در آن دو گوش بریده شده قرار دارد. یکی متعلق به یک زن ودیگری از آن یک مرد. هولمز سرانجام راز این پرونده را کشف می کند. پرونده ای که عشق ای مربع ای را در بر می گیرد که به جنایت و قطع عضو فجیع ای منجر می شود.

در پایان این داستان نفرت انگیز ،شرلوک هولمز در حالتی غمگین و مالیخولیایی ،متفکرانه به دستیارش “واتسون” می گوید :” معنای این چیه “واتسون”؟ این چرخه ی پستی و رذالت و خشونت و ترس برای چیه؟ این وضع باید یه جایی تموم شه وگرنه بر دنیای ما شانس و تصادف ای حاکمه که غیرقابل درکه. این مساله ی جاودانه ی بزرگیه که عقل آدمی مثل همیشه از پاسخ دادن بهش خیلی دوره.”

در داستان “عهدنامه ی دریایی” که درباره ی پنهانکاری دیپلماتیک است ، هولمز به مساله ی زیبایی فکر می کند. او در هنگام صحبت با یک دیپلمات جوان، ناگهان یک گل سرخ را در دکور آپارتمان اش می بیند و با شگفتی می گوید :” چه گل سرخ زیبایی”!

هولمزی که تمام هوش عظیم اش بر رمزگشایی از جنایتها متمرکز است ( و به علم فقط تا آنجا علاقه دارد که او را به هدفش نزدیکتر کند) و هرگز تمایل شدیدی به اشیاء طبیعی نشان نداده است. واتسون حتی بیشتر تعجب می کند وقتی که هولمز بعد از برداشتن گل سرخ چنین مونولوگی می گوید :
“در استنتاج اونطور که در مذهب خیلی ضروریه هیچی نیست. یه آدم عاقل میتونه اون استنتاج رو مثل یه علم دقیق بسازه. به نظر میاد بالاترین ضمانت برای خیر و خوبیِ مشیت الهی، در گلهاست. همه ی چیزهای دیگه ،قدرت های ما ، آرزوهای ما ، غذای ما همگی برای وجود ما در مرتبه ی اول واقعا ضروریه . اما این گل یه چیز فوق العاده س. عطرش ،رنگش زینت زندگیه نه یکی از شرایط زندگی. گل تنها چیز خوبیه که چیزهای زیادی به آدم میده پس دوباره میگم که ما باید امید زیادی از گلها بگیریم.”

هولمز به چیزی اشاره می کند که من آن را مساله ی زیبایی می نامم. همان طور که پیشتر اشاره کرده بودم مساله ی شر من را باز می دارد از این که به خدا، یا دست کم خدای قادر مطلق ای که به ما اهمیتی نمی دهد باور داشته باشم. اما مساله ی زیبایی من را از این که یک خداناباور(atheist) سفت و سخت باشم دور کرده است.اگر واقعیت نتیجه ی یک تصادف محض است چرا اغلب به طور دل انگیزی زیباست؟ همان طور که فیزیکدان بزرگ خداناباور “استیون وینبرگ” ، زمانی نوشت گاهی اوقات طبیعت ” زیباتر از آنچه واقعا لازم است به نظر می رسد.”

حدس می زنم که هولمزِ فرا- تجربی اگر تحت فشار قرار می گرفت، می گفت که یک شکاک لاادری است زیرا شواهد کافی برای اعتقاد داشتن یا نداشتن به یک خالق وجود ندارد.(هولمز عقلانی تر از نویسنده ی خالق خودش “کانن دویل” Conan Doyle) ) است که بعد از مرگ همسر و دیگر کسانی که دوست شان داشت با اعتقاد به ارواح، خودش را تسلی داد).

اما ریچارد داوکینز زیست شناس بریتانیایی و خداناباور(atheist) مغرور هم، در سال ۱۹۹۷ در کتاب “صعود به قله های نامحتمل” به مساله ی زیبایی تلنگری می زند. داوکینز خاطره ای را یادآوری می کند : او با دختر شش ساله اش در حال رانندگی در حومه ی شهر بود که دخترش با دیدن گلهای وحشیِ زیبا هیجان زده می شود. زمانی که داوکینز می پرسد: فکر می کنی گلهای وحشی برای چی هستند؟ بچه ی معصوم جواب می دهد :” برای زیبا کردن دنیا و کمک به زنبورها که عسل درست کنند. داوکینز – با تشکر از قلب فرا-عقلانی او!- به تفکری عمیق فرو می رود :” من از این حرفش تحت تاثیر قرار گرفتم و متاسفانه باید به او می گفتم این طور که او می گوید نبود.” ( من واقعا وقتی برای اولین بار این بخش را خواندم با صدای بلند خندیدم. تصورش را بکنید اگر دخترش در مورد “سانتا کلاوسSanta Claus ” ( شخص موهومى که کودکان گمان می برند درشب عیدمیلاد مسیح می آید ) سوال می کرد داوکینز چه می گفت؟)

داوکینز می گوید منطق دخترش مشابه آن بنیادگرای مسیحی است که ادعا می کند خدا ویروس ایدز را خلق کرد تا گناهکاران را مجازات کند. این درست اما داوکینز هرگز به اندازه ی کافی توضیح نمی دهد که چرا طبیعت چنین واکنش زیبایی شناسانه ی عمیقی را از خود نشان می دهد. زیست شناس همتای او “ادوارد ا.ویلسون” هم می گوید انتخاب طبیعی، ممکن است عشق به طبیعت و احترام به آن را به ما تزریق کرده باشد ،طوری که هم ما و هم آن موجودات از ارتباطات سودمند دوجانبه اش لذت می بریم. اما چرا ما به بسیاری از این چیزها – پروانه ها، ستاره های دریایی،رنگین کمان ها ، غروب های خورشید – واکنش نشان می دهیم ،در حالی که هیچ فایده ی سودانگارانه و ملموسی از آنها نمی بریم؟

در مقابل “دیوید رادنبرگ” استاد فلسفه در انستیتو تکنولوژی نیوجرسی با شور و حرارت استدلال می کند که ما تنها گونه هایی نیستیم که یک چشم و یک گوش برای کشف زیبایی داریم و ناگزیر از خلق کردن ایم. نظریه هایی که تلاش می کنند زیبایی را صرفا با عبارات کارکردی و فرگشتی(تکاملی) توضیح دهند و یا آن را تنها اثرات جانبی جفت یابی و ارتباط برقرار کردن بدانند ، او را راضی نمی کند.ارزیابی او این است که این نظریه ها حق مطلب را در مورد غنا و پیچیدگی هنر چه در مورد انسان و یا غیر انسان بیان نمی کنند. پرنده ی “توکا” حین پرواز تک خوانی می کند و پرنده ی “اطلسی” پیکرش را با گلهای آبی تزئین می کند، نه فقط به خاطر جذب جفت بلکه برای جستجوی زیبایی در خودش، برای لذتِ محضِ خلق کردن، درست همان طور که انسانهای هنرمند انجام می دهند. “رادنبرگ” در کتابش این پیشنهاد را مطرح می کند که گونه های بسیاری ممکن است بوسیله ی قاعده ای که او “انتخاب زیبایی شناسانه” می نامد شکل گرفته باشند. اما او وانمود نمی کند که این ایده مساله ی زیبایی را بیشتر از “انتخاب جفت” یا دیگر فرضیات جریان اصلی علم حل می کند.

باری!شرلوک هولمز در داستان “جعبه ی مقوایی” بر روی دیگر سکه ،یعنی مساله ی شر انگشت می گذارد. آری زندگی می تواند برای بعضی افراد گاهی اوقات شگفت انگیز باشد و پر از عشق و دوستی و خوشی، اما برای بسیاری از آدمها زندگی چرخه ی بدبختی و خشونت و ترس است.

من با این شکاکیت هولمز که ما به واسطه ی “شانس” و اتفاق محض در این دنیا هستیم اشتراک نظر دارم. مثل او حیران ام از این که اگر ما محصول یک طرح الهی هستیم چرا تا به این اندازه در رنج و عذاب ایم؟ “استیون وینبرگ” فیزیکدان پاسخی به این مصیبت داده است . او یکبار نوشت :” هر چه دنیا بیشتر فهمیده می شود بیشتر پوچ و بی معنا به نظر می رسد.” او پیشنهاد می کند که ما باید با این حقیقت تلخ روبه رو شویم که هیچ طرح الهی ای وجود ندارد،زندگی هیچ هدف عام و کلان ای ندارد. چیز مزخرفیست که اتفاق افتاده.
“وینبرگ” در سال ۱۹۹۳ در کتابش “رویای یک نظریه ی نهایی” تاکید می کند که او هیچ شکایتی از زندگی اش ندارد.او ” بسیار شاد بوده است شاید بیش از ۹۹.۹۹ درصد.” اما او دیده است “مادری را که از درد سرطان مرد، پدری را که مرض آلزایمر شخصیت اش را نابود کرد و بستگانی را که در هولوکاست کشته شدند.”

او این گزاره ی الهیاتی را رد می کند که می گوید شر هزینه ای است که ما برای اراده ی آزاد خدادادمان می پردازیم. به نظر می رسد برای بستگانم کمی غیرمنصفانه باشد که جهت فراهم شدن فرصتی برای اراده ی آزاد ژرمن ها کشته شوند.اما حتی اگر این را کنار بگذاریم برای سرطان چطور می شود اراده ی آزادی در نظر گرفت؟آیا شر فرصتی است برای اراده ی آزاد تومورها؟
هر چند من استدلال “وینبرگ” را بسیار قوی یافتم اما نظر فیزیکدان بزرگ دیگری به نام “فریمن دایسون” را ترجیح می دهم. دایسون در سال ۱۹۸۸ در کتابی به نام “بی نهایت در همه ی جهات” به این می اندیشد که چرا زندگی تا این اندازه پر از رنج و سختی است و پیشنهاد می دهد که ممکن است “قاعده ی ماکزیمم تنوع” بر جهان حاکم باشد. او ادامه می دهد :

” این قاعده در هر دو سطح فیزیکی و ذهنی عمل می کند. بنا بر این اصل، قوانین طبیعت و شرایط اولیه به گونه ای هستند که جهان را تا حد ممکن جالب کنند. لذا زندگی یک امکان است اما چندان آسان نیست. همیشه وقتی همه چیز ملال آور است ناگهان چیزی غیرمنتظره اتفاق می افتد تا ما را به چالش بکشد و از این که در چیزی تکراری غرق شویم باز دارد مان. مثالهایی از آنچه زندگی را مشکل ساخت در پیرامون ما وجود دارد : سلاح ها،بیماریها،شکافت هسته ای،کامپیوترها،سکس،گناه و مرگ! بر همه ی چالش ها نمی توان غلبه کرد و بنابراین ما با تراژدی روبرو ایم. بیشترین تنوع ،اغلب موجب بیشترین استرس می شود. در پایان ما بقاء پیدا می کنیم اما تنها همین و بس!”

شخصیت دایسون معجون غریبی از غرور و فروتنی است. یکبار از او درباره ی اصل ماکزیمم تنوع پرسیدم و او آن را کم اهمیت شمرد و گفت :” من هرگز بهش به عنوان باور فلسفی عمیق فکر نمی کنم. برای من مثل یه خیال شاعرانه ،ساده ست.”

“خیال شاعرانه” ی دایسون بسیار شبیه “نظریه ی موج زمانی” ( ( timewave theory است که تا جایی که من می دانم مستقلا بوسیله ی یک شیاد روان پریش به نام ترنس مکنا (Terence McKenna) ارائه شد. در آغاز سالهای ۱۹۷۰ تصورات ناشی از مصرف موادمخدر او را متقاعد کرد که هدف از هستی تولید “نوشوندگی”( novelty) یا چیزهای تازه است که می تواند هم به طور جذابی آفریننده باشد و هم به طرز ترسناکی مخرب . او ادعا می کند که تاریخ عالم و بشر نشان می دهد که “نوشوندگی” بویژه به دلیل پیشرفتهای علم و تکنولوژی ،با شتاب فزاینده ای در حال افزایش است.

به نظر می رسید که “مک کنا” نیز همچون “دایسون” پیشنهادش را کاملا جدی نمی گیرد. زمانی که سال ۱۹۹۹ با او مصاحبه کردم – کمتر از یک سال بعد یک تومور مغزی او را کشت –خودش را یک “احمق خیالپرداز” می نامید که ” نظریه ی “موج زمانی” را پیش نهاده که از میلیاردها تصویر یک تصویر می سازد و سپس پیامدهای مضحک گریزناپذیرش را تجربه می کند.”

با این حال راه حل های مشابه “مکنا” و “دایسون” برای مساله ی شر عمیقا مرا تحت تاثیر قرار داد. خالق، البته اگر خالقی وجود داشته باشد، ما را به شر دچار می کند – شر ای که بوسیله ی انسانها یا سایر عوامل تحمیل می شود – به خاطر آنکه هستی ملال آور و یکنواخت نشود.هدف نهایی یا پایان هستی این است که پایانی نباشد غیر از شور و هیجان و ماجراجویی و “نوشوندگی” بیشتر .
احتمالا اکثر افراد این را یک عدالت باوریِ الهیِ سرد می یابند که راضی کننده نیست – و این سوال که آیا “نوشوندگی” برای خوشی ماست یا خوشی خدا را بی جواب می گذارد – اما من پاسخ بهتری نیافته ام. شرط می بندم که هولمز هم این را دوست می داشت.

*دبیر سابق انجمن اسلامی دانشکده فنی دانشگاه مازندرانimanehsani59@gmail.com

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)