فعالان اصلی حفاظت از تنوع زیست، مردمان بومی صاحب منابع ژنتیکی و دانش سنتی هستند که مورد توجه «صنایع سبز» قرار گرفته اند: داروسازی،وسائل آرایش، کشاورزی وصنایع تولیدات غذائی. این مهارت ها با پشتیبانی دفاتر ثبت اختراع در جهت محصور کردنشان در بانک دانشهای سنتی تحت فشار منطق بازار قرار گرفته اند.

IMAGE634776519140971499مردم بومی که مدتها به حاشیه رانده شده و یا به زور در « جامعه بین المللی » مستحیل شده بودند، به سختی می توانستند صدای خود را در بحث های حفاظت از تنوع زیستی بگوش دیگران برسانند. فقط در سال ۱۹۹۲ بود که سازمان ملل متحد بر « نقش حیاتی آنها در مدیریت وتوسعه محیط زیست به خاطر شناخت شان از محیط و شیوه های سنتی » تاکید کرد (نقل از اصل ۲۲ اعلامیه ریو).

در همین دوره، دانش آنها نیز از طرف جامعه علمی به رسمیت شناخته شد. بدین ترتیب در گزارش ارزیابی هزاره اکو سیستم در سال ۲۰۰۵ اهمیت آگاهی ومهارت آنها برجسته شد(۱) و در بخش دوم گزارش گروه بین المللی متخصصین تغییرات محیط زیستی(جی آی ئی سی)، به صراحت به نقش مردم بومی ودانش آنها اشار ه شده است. این گزارش در ماه مارس ۲۰۱۴ منتشر خواهد شد.

به نظر می رسد که شناسائی و ثبت آگاهی های سنتی یک هدف را دنبال می کند: اجتناب از دست رفتن این دانشها واستفاده از آنها برای پاسخگویی به چالش های گوناگون جهانی در حوزه های متفاوت مانند بهداشت، تنوع زیستی، مبارزه با گسترش بیابانها و گرم شدن کره زمین. ایجاد انستیتوی بین المللی آگاهی های سنتی(آی تی ان ئی تی) در نزدیکی فلورانس در ایتالیا، توسط سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو)، بخشی از این روند است. ایجاد یک بانک اطلاعاتی انفرماتیکی جهانی آگاهی های سنتی، با هدف دسترسی جامعه علمی به این دانشها، در مر کز این پروژه قرار دارد. با وجود این، دسترسی به این بانک اطلاعاتی آزاد نخواهد بود: محتویات آن بر اساس قوانین بین المللی محافظت می شود و تنها برای کاربران متخصص قابل دسترسی است.

این دانشها علاوه بر حل مشکلات جهانی، طیف گسترده ای از مواد و محصولات – الیاف ، رنگ، مواد نگهدارنده ، روغن ، عطر ، سموم حیوانی و یا نباتی، دارو… و بزرهای گیاهی- را در بر می گیرد که ممکن است مورد توجه صنایع، که مشتاق حق ثبت اختراع و یا سایر اشکال حقوق مالکیت معنوی(دی پی آی) بر این محصولات هستند، قرار گیرد.

همزمان با اعلامیه ریو(بدون قدرت تضمینی)، کنوانسیون سازمان ملل در مورد تنوع زیستی(سی بی دی)مصوب اواخر سال ۱۹۹۳ در بند جی ۸ از امضا کنندگان پیمان می خواهد به « دانشها، نوآوری ها و شیوه های جوامع بومی مربوط به حفاظت و استفاده پایدار از تنوع زیستی» احترام گذاشته، در حفظ و نگهداری آنها کوشا بوده و آنها را تشویق می کند که با توافق وشرکت دادن صاحبان دانشهای سنتی، «برنامه هائی در مقیاس بزرگتر» با«اشتراک عادلانه منافع حاصل از استفاده از این دانشها» را طرح ریزی نمایند.

تحت تعقیب قراردادن سوء استفاده از ثبت اختراعات

هر چند بند جی۸، دانشهای سنتی را به عنوان منابعی با ارزشهای اقتصادی به رسمیت می شناسد. اما کمی بعد، موافقت نامه حقوق مالکیت معنوی در حوزه تجارت (ای دی پی آی سی)، وابسته به سازمان جهانی تجارت(او ام سی: سال تاسیس ۱۹۹۵)، به کشورهای امضا کننده قرار داد، ایجاد سیستمهای حفاضتی از نوع ثبت اختراع را تحمیل کرد. از آن زمان سازمان های غیر دولتی، کشور های جنوب، کشورهای در حال رشد و جوامع بومی از این بند انتقاد می نمایند، به این دلیل که بند جی۸، دسترسی «مجانی» به منابع ژنیتیکی ودانشهای سنتی این کشور ها، که قادر به ایجاد مقررات قانونی برای دسترسی مناسب از این منابع نیستند را فراهم می کند.

به مناسبت چهارمین کنوانسیون سازمان ملل در مورد تنوع زیستی(سی دی بی)، در سال ۱۹۹۸، یک گروه کار در براتیسلاوا به منظور اجرای این بند تشکیل شد. در همان زمان سازمان جهانی مالکیت معنوی(او ام پی آی)، با وجود اینکه وابسطه به سازمان ملل متحد است، با همراهی سازمان تجارت جهانی منافع حقوق مالکیت معنوی مربوط به منابع ژنتیکی و دانش سنتی را به « گروه های جدید » چون مردمان بومی گسترش داد. در حالیکه این مردمان اکثرا این رویکرد را قبول ندارند و به این دلیل که صدایشان گوش شنوائی ندارد میز مذاکره،را ترک کردند.

ترک میز مذاکره بخصوص برای جلوگیری از تشکیل پرونده های نا بجای ثبت اختراع بود( دستبر د بیولوژیکی ویا «تصاحب نا روا» به زبان سازمان ملل متحد). برخی کشورهای جنوب یا در حال پیشرفت چون هند وچین یا پرو شروع به ایجاد بانک های اطلاعاتی ملی منابع کشورشان کرده اند.

هند اولین کشوری است که دست به تهیه چنین بانکی از دانشهای سنتی زده، که اکثرا مدارک آن دست نویس هائی است که از هزاران سای پیش بجا مانده. این راه کار به منظور حفاظت منابع کشوراز دستبرد های بیولیژیکی که از سالهای ۱۹۹۰ شروع شده بود انجام پذیرفت: ثبت غیر قانونی اختراع در مورد برنج باسماتی، زرد چوبه وغیره توسط شرکتهای خارجی که مانع تجارت این کالا ها برای هند می گردد. آقای وینود کومار گوپا مدیر بانک دانشهای سنتی(تی کی دی ال) چنین یاد آوری می کند:« در سال ۲۰۰۱ دولت تصمیم گرفت که این دانشها به دفاتر ثبت اختراعات راه یابند، برای مثال با درج گیاهانی در لیست تقاضا نامه های ثبت اختراعات که مصرفشان مربوط به این دانشهاست» . بدین سان، دویست وشصت وهفت هزار نمونه این گیاهان در دسترس کنترل کنندگان ثبت اخترا ع قرار دارد.

310468_633ابزار کامپیوتری با یک رد یابی ساده به مراجعه کنندگان بانک ثبت اختراعات، امکان می دهد که موارد بحث انگیز را شناسائی کنند. بدین شکل، بانک دانشهای سنتی(تی کی دی ال) توانست لغو و یا خروج از حق ثبت اختراعات نابجا توسط صنعت داروسازی را کشف کند. تشکیل این بانک بی شک از لحاظ مالی و زمانی، کم هزینه تر از شکایت و پی گرد قانونی است: آقای گوپتا چنبن یاد آوری می کند:« بین سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۵، هزینه پرداخت وکلا در پیگرد دستبرد به برنج باسماتی ۱.۵ میلیون دلار بود ، در حالیکه رسیدگی به ۱۵۰۰ مورد سوء استفاد فقط ۳ میلیون دلار هزینه وکیل داشته است ».

کشور پرو نیز از سال ۲۰۰۲ منحصرا دانشهای ستنی، که دهان به دهان در بخشهای گوناگون بجا مانده است را جمع آوری وضبط کرده است. به نظر میرسد که این بانک داده ها، در کشورها مختلف نمونه واراست: حتی یک کنفرانس بین المللی سازمان جهانی مالکیت معنوی(او ام پی آی) در مارس ۲۰۱۱ در دهلی نو، به منظور « استفاده از بانک دانشهای سنتی(تی کی دی ال) چون نمونه ای از حفاظت دانشهای سنتی»اختصاص داده شد. با این حال خطردستبرد کامپیوتری وجود دارد: آقای گوپتا می کوید « چندین دستبرد غیر قانونی به این منابع تا کنون به وقوع پیوسته است».

اما در مورد وضعیت بانکهای دانشهای سنتی که قبل ازقرارد ادهای بین المللی به ابتکار سازمان های غیر دولتی و موسسات دانشگاهی توسعه یافته چه می توان گفت؟ برخی هدفشان به اشتراک گذاشتن دانشهای مفید برای همگان است، چون منابع گیاهان گرمسیری آفریقا(پروتا) که توسط یک بنیاد غیر انتفاعی هلندی فراهم شده و آزادانه استفاده رایگان حدود ۷۰۰۰ گیاه گرمسیری آفریقا را در آختیار عموم می گذارد و یا شبکه «هانی بی» هندی که از اوایل سال ۱۹۹۰، به جمع آوری دانشهای زیست محیطی سنتی وکشاورزی و نگهداری داده های گیاه های پزشکی پرداخته است. انجمن آمریکائی برای پیشرفت علوم(ای ای ای اس)، کلیه مدارک موجود در اینترنت در مورد دانشهای سنتی ومصرفهای گیاهی که به حوزه دسترسی عمومی راه یافته اند را ارائه می دهد.

از آنجا که تاریخ نشر این اطلاعات در اینترنت قبل از تصویب مقررات به منظور جلوگیری از تصاحب دانشهای سنتی است، محتوی این اطلاعات که به سادگی قابل دسترسی در اینترنت است مانع استفاده از این مقررات می شود. ولی تعداد سایت هائی که این اطلاعات را منتشر کرده اند –بنا بر سر شماری سال ۲۰۰۲ کنفرانس بین المللی سازمان جهانی مالکیت معنوی(او ام پی آی)- بیش از ۱۰۰ سایت است و مراجعه منظم متخصصین کنترل ثبت اختراعات به این منابع به سختی امکان پذیر است.

گاوصندوقی نفوذ ناپذیر در شمال

در سال ۲۰۱۰ کنوانسیون سازمان ملل در مورد تنوع زیستی(سی دی بی)، مبدل به پروتکل نگویا شد که چگونگی به اشتراک گذاشتن منافع حاصل از استفاده منابع ژنیتیکی مرتبط با دانشهای سنتی را معین می کرد. بند ۲ این پروتکل تعریف منابع ژنیتیکی را به همه مشتقات( عصاره گیاهان) گسترش داد، ولی در بند ۷ مفهوم « توافق قبلی با آگاهی همه جانبه» در مورد اقوام بومی ومحلی را تضعیف کردند. بدین ترتیب دادن مجوز استفاده ازاین منابع در دست دولتها قرار گرفت. امروز تنها حدود ۱۰ کشور دارا ی چنین مقرراتی هستند، و بدون مقررات بین المللی، شرکتها برای دست اندازی به دانشهای سنتی ومحصولات قابل ثبت اختراعی آزادانه و مستقیم با اقوام بومی مذاکره می کنند.

بدین شکل، لابراتوار اکسپا سیانی عضو اتحادیه تجارت محیط زیستی(یو ای بی تی )، نهادی خصوصی که با معیارهای خود، الزامات کنوانسیون سازمان ملل در مورد تنوع زیستی(سی دی بی) را تفسیر می کند، با افتخار اعلام کرد که از سال ۲۰۱۱ بانکی با همکاری دانشگاهیان و گیاه شناسان محلی تشکیل داده است. هدف اعلام شده حفظ حقوق مردمان بومی است… چیزی که جلوی تصاحب کامل آگاهی ها از طریق ثبت اختراع را نمی گیرد. تازه ترین آنها در سال ۲۰۱۲ در مورد ماده محافظت پوست با استفاده از عصاره یک نوع لوبیا می باشد که در آن به مصرف این گیاه در آفریقا برای درمان زخم ها اشاره شده است.

عدم وجود چارچوبی مناسب، تعهدات کشور ها در رعایت بند ۳۲ معاهده حقوق مردمان بومی مصوبه سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۷ را بی اثر می نماید. وانجام اقدامات خاص به منظور کنترل ، توسعه و حمایت از علوم ، فن آوری و فولکلور، شامل منابع ژنتیکی ، دانه ، دارو، دانش سنتی گیاهی وحیوانی ، سنت های شفاهی ، و غیره را بی محتوی وغیر ممکن می کند.

نهادهای سازمان ملل از سالهای ۱۹۷۰ با بر افراشتن پرچم از دست رفتن تنوع زیستی ، واقعی یا احتمالی، تشکیل مجمو عه هائی از آثار طبیعت( موزه ها ، بانکهای بذرهای گیاهی) و واگذاری قطعی سر پرستی این نهاد ها به کشورهای امضا کننده معاهده نگویا را تشویق کرده اند. از سال ۲۰۰۸ یک بانک بذر های کشاورزی، یخچال جهانی بذر(Svalbard Global Seed Vault)، در بخش نروژی قطب شمال ایجاد شده که نزدیک به ۳ میلیون نمونه بذر معادل ۱۵۰۰ بانک اطلاعاتی پراکنده در سراسر جهان را در بردارد. این گاوصندوق جهانی نفوذ ناپذیر در برابر بلاهای طبیعی، همچنین بجز برای صاحبان آن قابل دسترسی نیست: اعضای سازمان جهانی بذر های گوناگون( سازمان بیل گیت، راکفلر وصنایع بذر).

آخرین توصیه های آمریکا، کانادا، ژاپن و کره جنوبی به کمیته روابط بین دولتها(آی جی سی) در زمینه کار های نظری، منابع ژنتیکی، دانشهای سنتی وفرهنگی، که در اواخر آوریل ۲۰۱۳ برگزار شد، ایجاد یک سایت حفاظت شده اینتر نتی از همه بانکهای دانشهای سنتی کشور ها؛ به سر پرستی سازمان جهانی مالکیت معنوی(او ام پی آی) بود. اما مردم بومی به این امر اعتراض می کنند و معتقدند که کشورها، که اکثریت شان حتی حقوق آنها را بر سمیت نمی شناسند ، می توانند از این راه قدر ت تصمیم در مورد سرنوشت دانش هایشان را به چنگ آورند.

استاد جامعه شناسی محیط زیست دانشگاه ویسکانسین جک کلوپنبورگ، برای مقابله با مکانیسم حقوق مالکیت معنوی(دی پی آی) که شامل بذر های کشاورزی می شود، مدلی برای حفاظت وانتشار منابع ژنیتیکی و آگاهی های مربوط ارائه می دهد: مجوز کلی عمومی برای منابع ژنیتیکی چون مدل محافظت از نرم افزار های رایگان برای کامپیوتر.

مردم بومی از آرزوی در اختیار قرار دادن دانشهای سنتی شان بطور رایگان در اختیار حوزه عمومی بسیار فاصله دارند. انجمن مردمان بومی طی آخرین جلسه کمیته روابط بین دولتها(آی جی سی) چنین اظهار کرد:« حوزه مالکیت عمومی در طول زمان می تواند به سلب مالکیت از منابع ژنتیکی و میراث فرهنگی که اساس هویت های فرهنگی ماست بیانجامد… وباعث سایش تفاوتهای هویتی وفرهنگی ما گردد. این امر می تواند به محملی برای همگون کردن خلق ها بدل شود.»

دانیل رابینسون ، استاد موسسه مطالعات محیط زیست استرالیا و مشاور سابق سازمان ملل متحد می گوید:« طرح مدیریت دانشهای سنتی در بحث بین المللی آگاهی ها ومالکیت معنوی چالشی است دشوار» واشاره میکند که استفاده از مکانیسم های محافظتی دیگری امکان پذیر است:« پروتکل های بیولوژیکی اجتماعی(پی بی سی) قابل توجه اند». پی بی سی که در کنیا ، کلمبیا، هند، پاکستان و آفریقای جنوبی با موفقیت آزمایش شده راه کارهای جالبی هستند که هزینه آن توسط برنامه سازمان ملل متحد برای محیط زیست(پی ان یو آی) و چند بنیاد دیگر تامین شده است و هدفشان تسهیل بیان دانشها و روش مدیریت آنها ست، راهکاری بر عکس نسخه منجمد سازمان جهانی مالکیت معنوی(او ام پی آی).

نویسنده

Clara Delpas: روزنامه نگار، نویسنده کتاب تاریخ دستبرد منابع حیاتی، اومنی سیانس، منتروی، ۲۰۱۲

Pierre William Johnson: محقق کارشناسی اقتصاد محیط زیستی، متخصص پروتکل نگویا در پارلمان اروپا، نویسنده دستبرد به منابع حیاتی « چه جایگزینی برای چپاول منابع طبیعی و دانش اجدادی وجود دارد؟» چارلز لئوپولد مایر ، پاریس، ۲۰۱۲

۱- Walter V. Reid, Fikret Berkes, Thomas Wilbanks et Doris Capistrano (sous la dir. de), Bridging Scales and Knowledge Systems Concepts and Applications in Ecosystem Assessment, Island Press, Washington, DC, 2006. Disponible sur www.unep.org ۲-

Daniel Robinson, « Biopiracy and the innovations of indigenous peoples and local communities », dans Peter Drahos et Susy Frankel (sous la dir. de), Indigenous Peoples’ Innovation : Intellectual Property Pathways to Development, Australian National University, Canberra, 2012 (disponible en ligne).

* به ترتیب روزنامه نگار، نویسنده کتاب تاریخ دستبرد منابع حیاتی، اومنی سیانس، منتروی، ۲۰۱۲ و محقق کارشناسی اقتصاد محیط زیستی، متخصص پروتکل نگویا در پارلمان اروپا، نویسنده دستبرد به منابع حیاتی « چه جایگزینی برای چپاول منابع طبیعی و دانش اجدادی وجود دارد؟» چارلز لئوپولد مایر ، پاریس، ۲۰۱۲

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)

این یک مطلب قدیمی است و اکنون بایگانی شده است. ممکن است تصاویر این مطلب به دلیل قوانین مرتبط با کپی رایت حذف شده باشند. اگر فکر می‌کنید که تصاویر این مطلب ناقض کپی رایت نیست و می‌خواهید توسط زمانه بازیابی شوند، لطفاً به ما ایمیل بزنید. به آدرس: tribune@radiozamaneh.com