دوازده روز زیر آتش: گزارش جامع از جنگ ایران و اسرائیل

از ۲۳ خرداد تا ۳ تیر ۱۴۰۴، ایران صحنهٔ یکی از شدیدترین درگیری‌های نظامی چند دههٔ اخیر بود. موج پیاپی حملات هوایی و موشکی اسرائیل، افزون بر زیرساخت‌های نظامی و راهبردی، بافت روزمرهٔ زندگی میلیون‌ها شهروند را مختل کرد: از قطع طولانی اینترنت و اختلال خدمات بانکی گرفته تا توقف بخش‌هایی از حمل‌ونقل عمومی و کاهش ظرفیت مراکز درمانی. این یورش‌های فشرده—که حتی چهره‌های برجستهٔ علمی را هدف قرار داد—پرسش‌های جدی دربارهٔ رعایت اصول حقوق بشردوستانه برانگیخته و نگرانی‌های امنیتی کم‌سابقه‌ای پدید آورده است.

«خبرگزاری مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران (هرانا)» با تکیه بر نزدیک به دو دهه تجربهٔ مستندسازی در شرایط بحرانی، از نخستین ساعات مخاصمه پایش تلفات و خسارات را آغاز و به‌طور مستمر داده‌ها را به‌روز کرد. گزارش جامع پیشِ رو، حاصل گردآوری و راستی‌آزمایی هزاران داده طی این دوازده روز است و تصویری مستند از ابعاد انسانی، اقتصادی و زیرساختی جنگ ارائه می‌کند—تصویری که عمق بحران و ضرورت فوری توجه جامعهٔ جهانی برای حمایت از غیرنظامیان و بازسازی زیرساخت‌های آسیب‌دیده را برجسته می‌سازد.

نسخه پی دی اف گزارش را دانلود کنید

حوالی بامداد ۲۳ خرداد، نخستین موج موشک‌ها و پهپادهای اسرائیلی پایتخت و شمال کشور را بیدار کرد. همان روز سامانه‌های پدافندی در نقاط متعدد فعال شدند؛ حملاتی که به عمق سرزمینی ایران نفوذ کرد.

یک روز بعد، دامنه حملات گسترده‌تر شد و نیروهای امدادی هلال‌احمر در سراسر کشور به حالت آماده‌باش درآمدند.

۲۵ خرداد، اهداف حیاتی حوزه انرژی در پایتخت شعله‌ور شد و بخش‌هایی از زیرساخت نظامی نیز آتش گرفت. هم‌زمان گزارش‌های متعددی از اصابت در مناطق مسکونی پایتخت منتشر شد.

یک روز بعد، دود از فراز ساختمان شیشه ای صداوسیما و یکی از بیمارستان‌های غرب کشور برخاست. اصابت به یک خودروی امدادی، ریسک فزاینده برای خدمات اضطراری را نمایان ساخت.

در پنجمین روز (۲۷ خرداد) چند منطقهٔ تازه به فهرست اصابت‌ها افزوده شد. همان‌ زمان، سخنگوی هلال‌احمر بدون ذکر جزئیات گفت «از ابتدای حملات تا کنون ۲۱ استان درگیر شده‌اند.»

۲۸ خرداد، پایتخت دوباره هدف موجی سنگین قرار گرفت و آتش تا برخی استان‌های مرکزی و شمالی پیش رفت.

پایان هفته نخست (۲۹ خرداد) با ضربه به زیرساخت‌های مرکزی کشور همراه شد؛ موج حملات هفت‌روزه تقریباً تمامی مناطق اصلی ایران را در بر گرفته بود.

در ۳۰ خرداد موشک‌ها بر استان‌های شمالی و ساحلی فرود آمدند. همان روز ارتش اسرائیل اعلام کرد از آغاز عملیات، ۷۲۰ حمله هوایی انجام داده است؛ رقمی که شتاب درگیری را عیان کرد.

روز نهم (۳۱ خرداد) مناطق کوهستانی مرکز کشور نیز در تیررس قرار گرفتند. گزارش‌های غیررسمی از گسترش حملات به بیش از دو سوم استان‌ها خبر می‌داد.

دهمین روز جنگ (اول تیر) پایتخت بار دیگر لرزید؛ هم‌زمان سه مرکز هسته‌ای در مرکز کشور بمباران شد. استاندار پایتخت گفت طی ده روز «بیش از ۲۰۰ نقطه» در استان مورد هدف قرار گرفته است.

دوم تیر، حملات ادامه یافت و چند استان دیگر به جمع مناطق آسیب‌دیده پیوستند؛ پدافند هوایی پایتخت شبانه روشن ماند.

بامداد سوم تیر و پیش از اعلام رسمی آتش‌بس، چندین نقطه در پایتخت و استان‌های مجاور زیر آتش رفتند. تصویری که از دوازده‌ روز نبرد بر جای ماند: تخریب گسترده زیرساخت‌های نظامی و غیرنظامی و تهدید مستمر شهروندان در سراسر کشور.

تهران، اصفهان، آذربایجان شرقی، کرمانشاه، البرز، خوزستان، فارس، آذربایجان غربی، همدان، قم، گیلان، لرستان، خراسان رضوی، زنجان، بوشهر، مرکزی، کردستان، ایلام، قزوین، هرمزگان، مازندران، یزد، گلستان، سمنان، چهارمحال و بختیاری ، کرمان، اردبیل، سیستان و بلوچستان

مهمترین شهرهایی که مورد حمله قرار گرفتند یا پدافند هوایی آنها فعال شد:

تهران، تبریز، اصفهان، کرمانشاه، شیراز، کرج، اهواز، قم، زنجان، بوشهر، مشهد، خرم آباد، قزوین، نجف آباد، اندیمشک، بندرعباس، رشت، نطنز، دزفول، یزد، شهرری، ملارد، همدان، شاهرود، ارومیه، نهاوند، ایلام، خمین، مراغه، گرگان، ابهر، اراک، گرمدره، بروجرد، رباط کریم، ری، ماهشهر، پاکدشت، آستانه اشرفیه، سنندج، سردشت، پرند، مرند، شاهین شهر، ملایر، شهر قدس، نظرآباد، اسلامشهر، سقز، بابل، دهلران، فردو، مریوان، فردیس، اسلام آباد غرب، تویسرکان، بوکان، جوانرود، ساوه، بابلسر، سبزوار، اردستان، ورامین، بستان آباد، دماوند، سروآباد، ماهیدشت، ثلاث باباجانی، ملکشاهی، بندرانزلی، چالوس، شهرستان لنجان، زرندیه، شهرستان مبارکه، بندر سیراف، شهرضا، سهند، شهرکرد، لویزان، شهریار، اکبرآباد، شوشتر، ساوجبلاغ، اختیارآباد، تربت حیدریه، صحنه، بندر لنگه، خمینی شهر، نوشهر، خنداب، قدس، لواسان، رودهن، قشم، محمدشهر کرج، قصرشیرین، زاهدان، اشترینان، پلدختر، کنگان، آزادشهر، کاشان، مهاباد، اشنویه، نایین، کرمان، آبادان، اسدآباد، نقده، کنگاور، کهریزک، هرسین، پردیس، هویزه، روانسر، چالدران، لاهیجان، لنگرود.

تجهیزات نظامی و گستردگی حملات

طی دوازده روز درگیری‌ها، ارتش اسرائیل اعلام کرد که فقط در سه روز نخست بیش از ۷۲۰ حمله هوایی انجام داده و در مجموع بیش از ۶۰ نقطه را مورد هدف قرار داده است. این کشور در روز پنجم حملات مدعی شد طی سه موج جدید حمله، به دست کم ۴۰ هدف حمله کرده است.

در تحقیقات گروههای حقوق بشری موضوع تناسب در قوانین جنگ اهمیت ویژه ای دارد، این تناسب در ابعاد مختلف از جمله تناسب اهداف و سلاح ها نیز مهم است. بر اساس اطلاعات گردآوری شده از منابع معتبر، ارتش اسرائیل علاوه بر استفاده از بمب‌های نقطه‌زن، پهپادهای انتحاری و راکت‌های دوربرد از داخل ایران در حمله خود از سلاحهای زیر بهره برده است:

حملات اسرائیل به اماکن نظامی ایران در دوازده روز درگیری

(۲۳ خرداد – ۳ تیر ۱۴۰۴) در طول دوازده روز جنگ، حداقل ۱۵۴ موج حمله سنگین به تأسیسات و پایگاه‌های نظامی در سراسر کشور ثبت شد. این حملات در ۲۸ استان رخ داد و به ‌طور میانگین هر روز بیش از ۱۲ هدف نظامی را درگیر کرد. داده‌های گردآوری‌ شده هرانا نشان می‌دهد:

تحلیل حقوقی اولیه – نگاهی به نقض‌های احتمالی

در پی دوازده روز درگیری مسلحانه میان ایران و اسرائیل (۱۲ تا ۲۳ ژوئن ۲۰۲۵)، شواهد گردآوری‌شده نشان می‌دهد که الگوی حملات هوایی و موشکی اسرائیل در بسیاری از موارد با الزامات مندرج در مواد ۴۸، ۵۱ و ۵۷ پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون‌های ژنو همخوانی نداشته است. بر اساس این مواد، طرفین موظف‌اند همواره بین اهداف نظامی و جمعیت یا اشیاء غیرنظامی تمایز قائل شوند، از حملات بی‌ضابطه یا نامتناسب خودداری کنند و تمامی احتیاط‌های ممکن را برای کاهش آسیب به غیرنظامیان—از جمله صدور هشدارهای مؤثر پیش از حملات—به‌کار گیرند. با این حال، هدف قرار دادن مکرر مناطق مسکونی در تهران، تبریز و کرمانشاه، بمباران زندان اوین، و تأثیر آن بر دست‌کم ۹ مرکز درمانی و ۶ پایگاه اورژانس، نشان‌دهنده ناتوانی سیستماتیک در رعایت اصول تمایز و تناسب است.

طبق داده‌های میدانی هرانا، در طول این دوره زمانی، ۵۶۶۵ قربانی (شامل ۱۱۹۰ کشته و ۴۴۷۵ مجروح) در ۲۸ استان ثبت شده‌اند؛ از این میان، دست‌کم ۴۳۱ غیرنظامی—از جمله ۶۵ کودک و ۴۹ زن—کشته و بیش از دو هزار غیرنظامی مجروح شده‌اند. این آمار، به‌همراه مرگ دست‌کم هشت امدادگر و پزشک و تخریب یا آسیب شدید به آمبولانس‌ها و زیرساخت‌های درمانی، به‌وضوح نقض ممنوعیت حمله مستقیم به غیرنظامیان و اشیاء غیرنظامی را نشان می‌دهد.

تحلیل اهداف ثبت‌شده نشان می‌دهد که ۶۲٪ از اهداف مورد حمله، کاربری دوگانه یا ماهیت نامشخص داشته‌اند، تنها ۱۶٪ به‌طور کامل غیرنظامی و ۲۲٪ آشکارا نظامی بوده‌اند. چنین توزیعی، احتمال حملات فاقد رعایت اصل تفکیک و تناسب را تشدید می‌کند—به‌ویژه در مواردی مانند مخزن نفت شهران یا کارخانهٔ صنایع الکترونیک شیراز که هیچ نشانه‌ای از حضور اهداف نظامی در مجاورت آن‌ها مشاهده نشده است.

حمله ۲ ژوئیه به زندان اوین—که منجر به مرگ یک پزشک، تخریب درمانگاه، اختلال در ارتباطات و مرگ دو غیرنظامی غیرزندانی شد—نه‌تنها با تعهد تمایز مغایرت داشته، بلکه با وظیفه ویژه دولت‌ها در حمایت از افراد محروم از آزادی (طبق ماده مشترک ۳ کنوانسیون‌های ژنو و قواعد عرفی) به‌طور مستقیم در تضاد بوده است. این رویداد همچنین دسترسی خانواده‌ها به اطلاعات و امکان ملاقات را برای چندین روز به‌طور کامل مختل کرد.

با توجه به گستره و شدت خسارات—از تخریب زیرساخت‌های انرژی و حملات سایبری گرفته تا بازداشت دست‌کم ۳۰۱ شهروند به‌دلیل انتشار محتوا یا “اخلال در افکار عمومی”—سازمان‌های حقوق بشری خواستار انجام تحقیقات بی‌طرفانه، تضمین دسترسی بشردوستانه و پاسخ‌گویی کیفری برای ناقضان شده‌اند. مجموعه فعالان تأکید کرده که تداوم بی‌توجهی به اصول بنیادین حقوق بین‌الملل بشردوستانه—به‌ویژه حملات بی‌ضابطه و نامتناسب—می‌تواند مصداق جنایات جنگی تلقی شود.

تأکید بر رعایت الزامات بشردوستانه
با پایان درگیری‌ها و آغاز آتش‌بس، اولویت‌های بشردوستانه فوری باقی‌مانده‌اند:

حفاظت از غیرنظامیان و زیرساخت‌های حیاتی – تخریب گسترده پالایشگاه‌ها، شبکه‌های برق و مراکز درمانی، در کنار جابجایی داخلی و کمبود کالاهای اساسی، نیازمند اقدامات فوری بازسازی و جبران خسارات است.

تضمین دسترسی ایمن و مؤثر بشردوستانه – قطعی‌های مکرر اینترنت، خرابی جاده‌ها و صف‌های طولانی سوخت، تلاش‌های امدادی را به‌شدت مختل کرده‌اند؛ هر دو طرف باید گذرگاه‌های بشردوستانه و ایمنی امدادگران را تضمین کنند.

رعایت حقوق بازداشت‌شدگان و آزادی بیان – موج بازداشت‌های امنیتی و محدودیت‌های ارتباطی، خطر نقض حق دادرسی عادلانه را افزایش داده است. آزادی فوری بازداشت‌شدگانی که صرفاً به‌دلیل ابراز نظر یا پوشش خبری رویدادها زندانی شده‌اند، مطابق با تعهدات بین‌المللی ضروری است.

تحقیقات مستقل و پاسخ‌گویی کیفری – تعداد بالای قربانیان کودک، حملات به مراکز درمانی و زندان اوین، و استفاده از سلاح‌های پرقدرت در مناطق پرجمعیت، نیازمند ایجاد یک سازوکار بی‌طرف حقیقت‌یاب با دسترسی کامل به محل‌های آسیب‌دیده و شواهد فیزیکی است. عدم انجام چنین تحقیقاتی، خطر تکرار نقض‌ها را افزایش می‌دهد.

مجموعه فعالان بار دیگر بر تعهد خود نسبت به مستندسازی مداوم و تحلیل حقوقی تأکید کرده و خاطرنشان می‌کند که پایان آتش گشودن، پایان مسئولیت‌های حقوقی طرفین نیست؛ بازسازی، جبران خسارات و تضمین عدم تکرار باید در مرکز توجه جامعه جهانی و تمامی بازیگران مرتبط باقی بماند.