«ضرورتِ پیشامدِ» انقلاب و مسائل حرکات اعتراضی در ایران

«ضرورتِ پیشامدِ» انقلاب و مسائل حرکات اعتراضی در ایران

تاریخ، تصادف و امکان

 تاریخ را از هر جایش برش بزنیم، ناهگمونی های تضادها امکان ترسیم تصویر خطی را از ما می­گیرد. هر دقیقه ­ی تاریخ امکان­های خاص خود را بر پرورش می­دهد. هیچ دقیقه­ ای از تاریخ را نمی­توان یافت که حامل یک و تنها یک تضاد و در امتداد آن یک امکان باشد. تضادها می­توانند به یک جهت یا جهت معکوس آن سوق یابند. به عبارتی، یک تضاد در بستر معین تاریخی در درهم تنشش با سایر تضادها و مبتنی بر مبارزه­ ی نیروها می­ تواند باردار امکانات متناقضی باشد. نبرد امکان­ها را بیش از هر جای دیگر در لحظه­ ی انقلاب می­بینیم.[۱] انقلاب ها را که «می­خوانیم» شاهد تصادفات بی­شمار ،بعضا متضاد، بر بستر ضرورت های معین تاریخی هستیم.

آلتوسر  جهت توضیح «تئوری مارکسیستی تولید شناخت» از مفهوم «ضرورت پیشامدِ تولید شناخت»(necessity [۲]of its contingency)  سخن می­گوید. او از این مفهوم در رد هرگونه غایت­ گرایی در نظام نظری مارکسیسم و تبین مارکسیستی بهره می­ گیرد[۳] و آن را بسط می دهد. به تاسی از او می توانیم از «ضرورتِ پیشامدِ» انقلاب سخن بگوییم، اما از ضرورتِ انقلاب ،به معنای مسلم بودن آن در وهله یا وهله هایی، از تاریخ خیر. اگر می خواهیم ماتریالیست باشیم نمی­توانیم غایت ­گرا باشیم، غایت گرایی سمپتوم بارز ایدئالیسم است. انقلاب یک امکان است.

هنر مبارزه

 آنچه امکان فایق آمدن این امکان خاص بر سایر امکان­ ها را ممکن می­کند، نیرویی است که توانایی و خلاقیت، گره زدن تصادفات یک شرایط مشخص را با ضرورت های همان شرایط دارد.( ماکیاولی هنگامی که در باب رام کردن بخت (Fortuna) به دست توانمند ویرتو (Virtu) قلم می­زد اولین کسی بود که به لحاظ نظری به این مسئله نظر داشت.)

 نکته­ ی اخیر به بیراهه ­ی اراده­ گرایی راه نمی برد، بلکه تاکیدی بر خلاقانه بودن عمل انقلاب است. جریان مبارزه، هیچ­گاه خطی نبوده است، نیرویی که دست بالا را داشته می­تواند، در این روند تحلیل برود و از طرف دیگر در این جریان ممکن است نیرو یا نیروهای  تازه­ای پا به عرصه­ی مبارزه بگذارد. در این مورد «ابتکار عمل» نقش اساسی ای بازی می­کند: ابتکار را از دست بدهیم همه چیز را از دست داده­ ایم.

مسائل حرکات اعتراضی در ایران

وضعیت مشخص کنونی حامل امکان­ های پارادوکسیکالی است. تضادها و بحران­های مختلف داخلی، منطقه ­ای و جهانی که حکومت درگیر آنهاست (به خاطر داشته باشیم که گاه حکومت از برخی از همین تضادها برای به حاشیه بردن سایر تضادها استفاده می کند. به یک معنا این تضادها کارت­ هایی اند که حکومت در برخی مواقع از آنها به عنوان برگ برنده ای برای فائق آمدن بر سایر تضادها استفاده می کند.) از طرفی به گسترش اعتراضات انجامیده است: اعتراضات در بخش های مختلف طبقات فرودست (کارگران، کشاورزان، رانندگان) و لایه های مختلف طبقات میانی (معلمان، کامیون داران، مغازه­ داران)، در کنار این اینها، شاهد فعالیت های اقلیت های ملی و مذهبی، تحرک دوباره جنبش زنان و همچنین جنبش دانشجویی هستیم . اما از طرف دیگر حکومت نیز آرام ننشسته و دست به قلع قمع همه جانبه­ی تمامی این اعتراضات زده، تا جایی که در آخرین اقدامش- تا لحظه­ ی نگارش این سطور-حتی به سلاخی کردن یک فعال مدنی و محیط زیست نیز اقدام کرده است.

در این جا نکته ­ی حائز اهمیت این است که ما با رشد کمی و کیفی در اکثر جنبش هایی که در بالا ذکرش رفت مواجه بوده­ ایم اما در تحلیل توانایی کنونی این جنبش ها نباید اغراق شود. این حرکت ها، با وام گرفتن واژگان لنین، همچنان «خودبه­ خودی­»اند. (توجه داشته باشیم که هر کدام از این حرکات یاد شده تضاد خاصی را نمایندگی می­ کنند که این تضادها بسته به تاریخ، نیرو و نسبتش با حکومت شکل و خصایص خاص خود را دارد، ما در این بخش بیشتر به تضادها طبقاتی نظر داریم.) به عبارتی، این اعتراضات، عمدتا مطالبه­ گرند و هر چند، به دلیل هجوم مرگبار حکومت به این حرکات و اعتراضات، شرایط مادی امتداد این مطالبه­ گری تا نشانه رفتن خود ساختار نظام وجود دارد، ولی همچنان، به دلیل عدم وجود نیروی راهبر که مهیا گر شرایط ذهنی جهت تغییر باشد، در مرزهای مطالبه گری حرکت می­کنند. مرادمان این است که، چنان­که بارها پیش از این اتفاق افتاده، بسته به شرایط این مطالبه گری می­ تواند شدت یابد، به بازی گرفته شود، مایوس شود، رام شود، بخوابد، به شکل های مختلف ارتجاع سوق داده شود یا بستری برای فعالیت مترقی معطوف به انقلاب باشد. گذر از این مرز مستلزم یک جهش کیفی در آگاهی اعتراضات است: نیرویی که شرایط انقلاب را برسازد.

نیازی به تذکر نیست که، لنین وقتی از جنبش خودبه­ خودی سخن می گوید مرادش این نیست که فاقد آگاهی است. او برای جنبش خودبه ­خودی نه تنها آگاهی قائل است که معتقد است در درون سیر جنبش خودبه­ خودی نیز ما با پیشرفت آگاهی سروکار داریم[۴]. اما مسئله این است که آگاهی جنبش خود­به ­خودی، که لنین آن را ذیل آگاهی «تریدیونیونیستی» بررسی می­کند، ماهیتا متفاوت از «آگاهی سوسیالیستی» است. بنابراین ضمن صحه گذاشتن بر پیشرفت کیفی این جنبش­ها (چنانکه در اعتصاب های اخیر دیدیم) نباید نیمه­ی تار داستان فراموش کنیم و صرفا تصویری دراماتیک و هیجان­ انگیز از آن ارائه  دهیم.

واقعیت این است که بسیاری از فعالین هر کدام از این جنبش ها یا بازداشت شده اند یا به تمامی تحت نظرند، و با کوچکترین گامی که قصد کنند بردارند، بازداشت می شوند. در این وهله از توازن نیروها فعالیت به شکل سابق خود  تنها به تحلیل نیرو خواهد انجامید. به این معنا، باید تدابیری اتخاذ شود که بازداشت یا تحلیل نیرو از جانب حکومت سخت شود و تعرض به نیروها برای حکومت هزینه­ بر.

در این خصوص تمرکز بر دو نکته حیاتی است:

 ۱) شبکه ­ی نظام­ مندی از نیروها طراحی شود که هم هسته­ ی آشکار و هم هسته­ ی مخفی خاص خود را داشته باشد. برای مثال تجربه مجمع نمایندگی کارگران در هفت تپه نمونه خوبی را برای فعالیت علنی به دست می دهد. دستگیری اعضای این شورا با توجه به نفوذشان بین کارگران برای حکومت هزینه ­بر است. اما به هر ترتیبی ممکن است حکومت در مقطعی دست به تعرض به این هسته ­ی آشکار و علنی بزند و هزینه اش را به جان بخرد. در چنین شرایطی وجود هسته ­ی مخفی ای که امکان امتداد فعالیت را فراهم کند ضروری است. هسته ی مخفی می تواند در شرایط سرکوب ضامن حفظ انسجام «حلقه های زنجیر» فعالیت سیاسی باشد.

 ۲) برقراری ارتباط و تحکیم آن بین هر کدام از جنبش­ها، این وظیفه علی­ الخصوص بر بخش­های پیشرو جنبش­های اجتماعی است. به دلایل مختلف سیاسی(گسست­ها، قلع قمع ها و نداشتن تشکل­های مستقل و در نتیجه عدم انتقال بایسته ­ی تجربیات گذشته )، اقتصادی (تمرکز مطلق بر خواستهای صنفی) یا ایدئولوژیک ( آغشته بودن به ایدئولوژی­های ارتجاعی- که پیشینه ­ای دیرینه تر از این حکومت دارد ولی این حکومت در تقویت آن نقش داشته- که خود را در عدم حمایت از جنبش هایی مثل جنبش زنان نشان می­دهد) ، ممکن است جنبش کارگری پیشگام این اتحاد عمل نباشد. بنابراین بر جنبش دانشجویی و هسته­ های سوسیالیستی است که با نفوذ به بخش های مختلف، امکان­های  این اتحاد را فراهم کنند. برای این مهم یک پیش شرط اساسی وجود دارد: سوسیالیست ها تمامی تضادهای موجود را به رسمیت بشناسند و نسبت به آنها حساسیت نشان دهند. عدم توجه کافی به تضادهای دموکراتیک پیامدی غیر از شقاق در صفوف اعتراضات نخواهد داشت.

 اتحاد بین لایه­ های مختلف معترضان ضمن افزایش توان نیرو و هزینه­ برتر کردن سرکوب برای حکومت، امکان­ های لازم برای تشکیل نیروی سیاسی­ای فراهم می کند که توان قدافرازی در برابر حکومت و تشکل توده ها در مقابل آن را داشته باشد. در آن صورت ما می­توانیم خود را یک «نیروی­ سیاسی» اپوزیسیون بنامیم.

دو مسئله بالا صرفا کلی­ترین و عاجل­ترین نکاتی است که می توان درباب وضعیت کنونی مبارزه گفت. کلی: شروط امکان مشخص محقق شدن آنها همچنان مسکوت مانده، و عاجل: توده ظرفیت های مشخصی برای هزینه دادنِ بدون دستاورد دارد، مادام که در روند این مبارزه چشم­ اندازی از بیرون برای وی ترسیم نشود یا پیشرفت هایی، هرچند کم و مقطعی، او را به ادامه­ ی مبارزه دلگرم نکند، عطای هرگونه مبارزه (چه صنفی و چه سیاسی را)  به لقایش می بخشد. فراموش نکنیم علی­ الخصوص برای طبقات فرودست هر روزی از این مبارزه می تواند حداقل به قیمت برباد رفتن دستمزد یک روز کاری باشد.

 وفاداری به گذشته

و نکته­ی نهایی این که، در بالا زمانی که از پیروزی امکانی بر سایر امکان­ها سخن می­گفتیم، مرادمان نابودی تام سایر امکانات نبود. امکانات گذشته می ­توانند تا حال امتداد یابند و حامل چشم­انداز آینده باشند:

باید که به گذشته امیدوار باشیم، و البته وفادار. ­

منابع:

[۱] در باب پیچیدگی  تضاد و تعین­های آن و همچنین تبیین مثالی بارز از تصادفات انقلاب اکتبر۱۹۱۷ بنگرید به:

Louis Althusser, For Marx, Part3: Contradiction and Overdetermination ,trans: Ben Brewster, 1969, p:94-7

[۲] در مقابل ضرورتNecessity  عمدتا از امکانPossibility  استفاده می کنند، آلتوسر در این جا تعمدا ازContingency  استفاده کرده تا بر تصادفی بودن، یک واقعه (در این جا شرایط تولید دانش) بر مبنای ضرورت های امکانش تاکید کند به همین دلیل ما بهتر دیدیم که معادل Contingency  را پیشامد قرار دهیم.

 نگاه کنید به: [۳]

« … ما مجبوریم از هرگونه غایت شناسی عقل تبری بجوییم و رابطه­ی تاریخی بین نتیجه و شرایط وجود آن نتیجه را به مثابه رابطه ­ی تولید درک کنیم و نه رابطه ­ی عبارت… آنچه که ما می توانیم آن را «ضرورتِ  پیشامدش»(necessity of its contingency) بنامیم. کلمه ­ای که تناسبی با سیستم مقولات کلاسیک ندارد و مستلزم جایگزینی با خود آن مقولات می باشد. »

 Louis Althusser, Étienne Balibar,Reading Capital, trns: Ben Brewster, 1970, p:45

[۴]

نگاه کنید به:

لنین، مجموعه آثار جلد یکم، چه باید کرد، بخش سیاست تریدیونیونیستی و سیاست سوسیال دموکراسی، ترجمه: محمد پورهرمزان انتشارات طوس، ۱۳۸۴

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)