حاجی فیروز؛ چرا حاجی چرا فیروز؟!

شخصیت و پیشینه ی “حاجی فیروز” به عنوانِ طلایه دار و پیام آور نوروزی قدمتی برابر و حتی بیشتر از فرهنگ و تمدن ایران زمین دارد.ریشه و خاستگاه این پدیده ی فرهنگی‌ را همانا در باور‌ها و اعتقادات توده ی مردم می‌توان جستجو کرد. از آنجا که فرهنگ، نخستین گستره‌ای است که آفرینندگانش نامی‌ از خود بر جای نگذاشته و تاریخی‌ روشن ندارد، حضور متداوم یک نماد فرهنگی‌، چون حاجی فیروز و جاری بودن آن‌ در روزگار معاصر، بازتاب روشنی است از اندیشه‌ها ، عواطف، و سنت‌های  جامعه ای  که با پیروی از روش شفاهی‌ از راه زبان، اشاره ، حرکت، و نمایش،  آن را فرد به فرد و نسل به نسل به دیگران  منتقل و در بستر تاریخ ، آن باور‌ها را با هنجارهای اجتماعی دیگر منطبق می‌‌ سازد. از این رو شخصیت حاجی فیروز را می‌توان برآیند یک اندیشه یا تخیل جمعی دانست که در مسیر تاریخی‌ خود از سرزمینی به سرزمین دیگر کوچ کرده و روایتی مختلف ولی‌ با هسته ای یکسان، پدید آورده است.

پژوهشگران فرهنگ و تاریخ ایران زمین، اگر چه با خاستگاه و ریشه ی ” حاجی فیروز” اختلاف نظر دارند اما در اینکه این خنیاگر سنتی، پیام آور نوروز بوده، هم عقیده هستند.

در منابع عربی‌ و فارسی کهن نامی‌ از حاجی فیروز برده نشده و  حتی در اوستا که از کهن‌ترین سروده‌های ایران باستان به شمار می‌‌آید، ذکری از نوروز و حاجی فیروز به میان نیامده است.

زنده یاد دکتر مهرداد بهار ، اسطوره شناس، برای اولین بار در سال ١٩٨٣ میلادی  رسما در مقاله‌ای ذکر کرد که سنت “حاجی فیروز” ریشه در آئین‌های کهن مربوط به تمدن بین النهرین ( تمدن سومر و اکد)  دارد. وی با پیروی از نظریه  جیمز جورج فریزر، انسان شناس و اسطوره شناس اسکاتلندی ( ۱۹۴۱-۱۸۵۴) استدلال نمود که اسطوره‌های مربوط به ایزد گیاه و ایزد بانوی زمین در آفرینش مراسم نوروزی مربوط به فصل بهار و زایش دوباره ی زمین کاملا تاثیر گذار بوده اند و این جا ست که حاجی فیروز را از جمله نماد‌های مرتبط به آن می‌داند.

در یکی از این  روایت ها   آمده است که ایزد بانوی زمین ” اینین” عاشق ” تموزى ( دموزی) ایزد گیاه میشود و با او ازدواج می‌‌کند. روزی تصمیم می‌گیرد که به دیدار خواهرش که فرمانروای جهان مردگان است برود که زیرِ زمین است. او به قلمرو خواهرش چشم می‌‌دوزد و میخواهد که آن‌ جا را نیز تصرف کرده و از آن خود کند،  اما گرفتار شده و زندانی میشود. با اسارت او عشق می‌‌میرد، جهان غرق سکوت شده و باروری متوقف میشود. پس خدایان چاره‌ای می‌‌اندیشند تا اینین آزاد شود، اما قانون جهان زیرین این است که کسی آزاد نمی شود مگر اینکه شخص دیگری به جای او خود را معرفی کند. این بار همسر اینین، تموزی ، ایزد گیاهان است که به جهان مردگان می رود. با رفتن او حیات گیاهی از جهان محو می شود و این همانا فصل زمستان است . اینین ایزدبانوی زمین  که عاشق تموزی است طاقت دوری او را ندارد و از خواهرش ، فرمانروای جهان مردگان،  التماس میکند که اجازه دهد تموزی تنها نیمی از سال  را به اسارت در جهان زیرین بسر برد و نیم دیگر از سال را به جهان خاکی برگردد. با پذیرش تقاضای او تموزى بعد از ماهها اسارت در زیرِ زمین ،  به جهان و به نزد اینین ایزدبانوی زمین و باروری بر می گردد که همزمان است با آغاز فصل بهار و نوروز.  با بالا آمدن تموزی به جهان خاکی، گیاهان شکوفا میشوند و سبزینگی بر زمین دامن می گستراند. تموزى این بار اما چهره ای سیاه دارد که نشانه ى بازگشت او از جهان تاریکی است ، پوششی قرمز که همانا سرخی خون است در رگ حیات ، و نى لبکی که با آن سرود شادی و رهایى از اسارت را سرمى دهد.