همنشین بهار: إذا الشّعْبُ یَوْمَاً أرَادَ الْحَیَاهَ… روزی که مردم زندگی را برگزینند…

پیش از انقلاب بزرگ ضدسلطنتی؛ شماری از زندانیان سیاسی بخشی از قصیده أبوالقاسم الشابی، شاعر بزرگ تونس را که ام کلثوم و فیروز و حلیم رومی، هم با صدای زیبایشان خوانده‌اند، زمزمه می‌کردند.

إذا الشّعْبُ یوْمَاً أرَادَ الْحَیاهَ
فَلا بُدَّ أنْ یسْتَجِیبَ القَدَرْ
وَلا بُدَّ لِلَّیلِ أنْ ینْجَلی
وَلا بُدَّ للقَیدِ أَنْ ینْکَسرْ…
…
به مضمون شعر اشاره می‌کنم:
روزی که مردم زندگی را برگزینند سرنوشت ناگزیر است که به خواسته‌هایشان گردن نهد. پس تاریکی‌ها ناچار زدوده می‌شود و بند‌ها بی شک در هم می‌شکنند.
وای برکسی که زندگی، او را بر سر شوق نیآورد و وای بر او از پس‌گردنی روزگار. او باید منتظر سیلی عدم بماند
کسی‌که شوق زندگی او را در آغوش نگیرد نابود می‌شود.
این را تمامی موجودات عالم و روح نهفته در آن‌ها با من در میان نهادند.
باد در میان دره‌ها و بر فراز کوه‌ها و زیر درختان این سرود را بر لب داشت:
آن زمان که برای رسیدن به هدفی گام بر می‌داری و سوار بر مرکب آرزوها می‌شوی؛ از سنگلاخ بلندی‌ها و شعله‌های آتش نهراس. اگر رویای صعود به قله‌ها نداشته باشی تا ابد بین صخره‌های کوهپایه خواهی زیست…(…)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شور هستی چون نداری، چیستی؟
زیر پای مردم داناسرشت
نرم گردد سنگِ سختِ سرنوشت
ملتی چون برگزیند زندگی
پاره سازد رشته‌های بندگی
تیرگی از شب فراری می‌‌شود
روشنای صبح جاری می‌شود
از ورای کاینات آمد سروش
با پیامی که نیوشد گوش ِهوش:
شور هستی چون نداری، چیستی؟
آرمانی گر نداری، نیستی
از فراز کوه و از ژرفای رود
باد در امواج می‌گفت این سرود:
با چکاد کوه‌ها دمساز باش
برفراز ابر در پرواز باش
دور کن از خود هراس و باش شیر
آرزو، پیروزی آرد ناگزیر
آن که ترسید از بلندای چکاد
به سیه‌چال ستم گردن نهاد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شابی؛ عمر کوتاهی داشت
ابوالقاسم آلشّابی که با تونس؛ و قصیده أرَادَ الْحَیاهَ، همنشین است، فقط ۲۵ سال زنده بود. سال ۱۹۰۹ در روستای «الشّابه» در جنوب تونس به دنیا آمد و ۱۹۳۴ بر اثر یک بیماری جانکاه درگذشت. او که یکی از شعرای بزرگ معاصر جهان عرب به شمار می‌آید و رومانتیسم و عشق به زندگی در شعرش برجسته است، تحت تاثیر آراء و اندیشه‌های گوته هم بود.

شابی با اینکه عمر کوتاهی داشت آثار ارزشمندی از خود بر جای گذاشت ازجمله: «أغانی الحیاه» و «الخیال الشعری عند العرب»
…
کم نبودند فرهنگ‌ورزانی که عمرشان کوتاه بود اما آثارشان جاودانه ماند. ابن مقفّع مترجم کلیله و دمنه فقط ۳۶ سال زنده ماند. آنچنان که «ابن اسفندیار» در تاریخ طبرستان (جلد یک-صفحه ۲۶) نوشته‌است او را به تنور نهادند و بسوختند.
شیخ شهاب الدّین سُهروردی ۳۸ سال، سیبویه نحوی ۳۲ سال، صور اسرافیل ۳۴ سال، عبرت نایینی ۳۶ سال، عین القضات همدانی ۳۳ سال، پروین اعتصامی ۳۵ سال، فروغ فرخزاد ۳۲ سال، کمال رفعت صفایی ۳۷ سال و…
…
شابی؛ در شعر «إلَی الْفَجْرِ» (به سوی روشنایی) گفته‌است:
سَأعیشُ رَغْمَ الدّاءِ و الْأعداءِ – کَالنَّسْرِ فَوْقَ القِمَّهِ اِلشَّمّاءِ
به رغم دردها و دشمنان؛ همچون باز، بالای قله کوه بلند زندگی خواهم کرد
لا یُطْفِئُ اللَّهَبَ الْمُؤَجَّجَ فـى دَمى – مَوجُ الأسَی و عواصفُ الأرْزاءِ
موج رنج و تند بادهای مصیبت‌ در خون من؛ زبانه‌ آتش افروخته را خاموش نمی‌کند.
فَاهْدِمْ اَلنّورُ فـى قَلبـى و بَینَ جَوانِحى – فَعَلامَ أخْشَی السَّیرَ فـى الظَّلْماءِ؟
روشنایی در قلب و سراسر وجود من است، پس چرا باید از حرکت در ظلمات بهراسم؟
إنّى أنا النّاىُ الّذى لاتَنْتَهى – أنْغامُه مادامَ فـى الأحیاءِ
من آن نی هستم که نغمه‌هایش تا وقتی که در (میان) زندگان است، تمامی ندارد…

پانویس

متن کامل قصیده «إراده الحیاه»
إذا الشّعْبُ یَوْمَاً أرَادَ الْحَیَاهَ
فَلا بُدَّ أنْ یَسْتَجِیبَ القَدَرْ
وَلا بُدَّ لِلَّیلِ أنْ یَنْجَلی
وَلا بُدَّ للقَیْدِ أَنْ یَنْکَسرْ
وَمَنْ لَمْ یُعَانِقْهُ شَوْقُ الْحَیَاهِ
تَبَخَّرَ فی جَوِّها وَانْدَثَرْ
فَوَیْلٌ لِمَنْ لَمْ تَشُقْهُ الْحَیَاهُ
مِنْ صَفْعَهِ العَدَمِ المُنْتَصرْ
کَذلِکَ قَالَتْ لِیَ الکَائِنَاتُ
وَحَدّثَنی رُوحُهَا المُسْتَترْ
* * * *
وَدَمدَمَتِ الرِّیحُ بَیْنَ الفِجَاجِ
وَفَوْقَ الجِبَال وَتَحْتَ الشَّجَرْ
إذَا مَا طَمَحْتُ إلِى غَایَهٍ
رَکِبْتُ الْمُنَى وَنَسِیتُ الحَذَرْ
وَلَمْ أَتَجَنَّبْ وُعُورَ الشِّعَابِ
وَلا کُبَّهَ اللَّهَبِ المُسْتَعِرْ
وَمَنْ لا یُحِبّ صُعُودَ الجِبَالِ
یَعِشْ أَبَدَ الدَّهْرِ بَیْنَ الحُفَرْ
فَعَجَّتْ بِقَلْبِی دِمَاءُ الشَّبَابِ
وَضَجَّتْ بِصَدْرِی رِیَاحٌ أُخَرْ
وَأَطْرَقْتُ، أُصْغِی لِقَصْفِ الرُّعُودِ
وَعَزْفِ الرِّیَاح وَوَقْعِ المَطَرْ
وَقَالَتْ لِیَ الأَرْضُ -لَمَّا سَأَلْتُ:
أَیَا أُمُّ هَلْ تَکْرَهِینَ البَشَرْ؟-:
أُبَارِکُ فی النَّاسِ أَهْلَ الطُّمُوحِ
وَمَنْ یَسْتَلِذُّ رُکُوبَ الخَطَر
وأَلْعَنُ مَنْ لا یُمَاشِی الزَّمَانَ،
وَیَقْنَعُ بِالعَیْشِ عَیْشِ الحَجَر
هُوَ الکَوْنُ حَیٌّ، یُحِبُّ الحَیَاهَ
وَیَحْتَقِرُ الْمَیْتَ مَهْمَا کَبُرْ
فَلا الأُفْقُ یَحْضُنُ مَیْتَ الطُّیُورِ
وَلا النَّحْلُ یَلْثِمُ مَیْتَ الزَّهَر
وَلَوْلا أُمُومَهُ قَلْبِی الرَّؤُوم
لَمَا ضَمَّتِ المَیْتَ تِلْکَ الحُفَر
فَوَیْلٌ لِمَنْ لَمْ تَشُقْهُ الحَیَاهُ
مِنْ لَعْنَهِ العَدَمِ المُنْتَصِر!
* * * *
وفی لَیْلَهٍ مِنْ لَیَالِی الخَرِیفِ
مُثَقَّلَهٍ بِالأَسَى وَالضَّجَر
سَکِرْتُ بِهَا مِنْ ضِیاءِ النُّجُومِ
وَغَنَّیْتُ لِلْحُزْنِ حَتَّى سَکِر
سَأَلْتُ الدُّجَى: هَلْ تُعِیدُ الْحَیَاهُ
لِمَا أَذْبَلَتْهُ رَبِیعَ العُمُرْ؟
فَلَمْ تَتَکَلَّمْ شِفَاهُ الظَّلامِ
وَلَمْ تَتَرَنَّمْ عَذَارَى السَّحَر
وَقَالَ لِیَ الْغَابُ فی رِقَّهٍ
مُحَبَّبهٍ مِثْلَ خَفْقِ الْوَتَر
یَجِیءُ الشِّتَاءُ، شِتَاءُ الضَّبَابِ،
شِتَاءُ الثُّلُوجِ، شِتَاءُ الْمَطَر
فَیَنْطَفِئ السِّحْرُ، سِحْرُ الغُصُونِ
وَسِحْرُ الزُّهُورِ وَسِحْرُ الثَّمَر
وَسِحْرُ الْمَسَاءِ الشَّجِیِّ الوَدِیعِ
وَسِحْرُ الْمُرُوجِ الشَّهِیّ العَطِر
وَتَهْوِی الْغُصُونُ وَأَوْرَاقُهَا
وَأَزْهَارُ عَهْدٍ حَبِیبٍ نَضِر
وَتَلْهُو بِهَا الرِّیحُ فی کُلِّ وَادٍ
وَیَدْفنُهَا السَّیْلُ أنَّى عَبَر
وَیَفْنَى الجَمِیعُ کَحُلْمٍ بَدِیعٍ
تَأَلَّقَ فی مُهْجَهٍ وَانْدَثَر
وَتَبْقَى البُذُورُ التی حُمِّلَتْ
ذَخِیرَهَ عُمْرٍ جَمِیلٍ غَبَر
وَذِکْرَى فُصُولٍ، وَرُؤْیَا حَیَاهٍ
وَأَشْبَاح دُنْیَا تَلاشَتْ زُمَر
مُعَانِقَهً وَهْیَ تَحْتَ الضَّبَابِ
وَتَحْتَ الثُّلُوجِ وَتَحْتَ الْمَدَرْ
لَطِیفَ الحَیَاهِ الذی لا یُمَلُّ
وَقَلْبَ الرَّبِیعِ الشَّذِیِّ الخَضِر
وَحَالِمَهً بِأَغَانِی الطُّیُورِ
وَعِطْرِ الزُّهُورِ وَطَعْمِ الثَّمَر
* * * *
ویمشی الزمانُ، فتنمو صروفٌ
وتذوِی صروفٌ وتحیا أُخَرْ
وتُصبِحُ أحلامُها یقظَهً،
مُوَشَّحهً بغموضِ السَّحَرْ
تُسائل: أین ضبابُ الصباحِ،
وسِحْرُ المساء؟ وضوء القمرْ؟
وأسرابُ ذاک الفَراشِ الأنیق؟
ونحلٌ یغنِّی، وغیمٌ یمرْ؟
وأین الأشعَّهُ والکائناتُ؟
وأین الحیاهُ التی أنتظرْ؟
ظمِئتُ إلى النور، فوق الغصونِ!
ظمِئتُ إلى الظلِ تحت الشجرْ!
ظمِئتُ إلى النَّبْعِ، بین المروجِ،
یغنِّی، ویرقص فوقَ الزّهَرْ!
ظمِئتُ إلى نَغَماتِ الطیورِ،
وهَمْسِ النّسیمِ، ولحنِ المطرْ
ظمِئتُ إلى الکونِ! أین الوجودُ
وأنَّى أرى العالَمَ المنتظرْ؟
هو الکونُ، خلف سُباتِ الجمودِ
وفی أُفقِ الیقظاتِ الکُبَرْ
وَمَا هُوَ إِلاَّ کَخَفْقِ الجَنَاحِ
حَتَّى نَمَا شَوْقُهَا وَانْتَصَر
فصدَّعت الأرض من فوقها
وأبصرت الکون عذبَ الصُّورْ
وجاءَ الرَّبیعُ بأنغامه
وأحلامهِ وصِباهُ العطِرْ
وقبَّلها قُبلاً فی الشفاه
تعید الشَّبابَ الذی قد غَبَرْ
وقالَ لَهَا: قد مُنحتِ الحیاهَ
وخُلّدتِ فی نسلکِ الْمُدّخرْ
وبارککِ النورُ فاستقبلی
شبابَ الحیاهِ وخصبَ العُمر
ومن تعبدُ النورَ أحلامُهُ
یبارکهُ النورُ أنّى ظَهر
إلیکِ الفضاءَ، إلیکِ الضیاءَ
إلیکِ الثَّرى، الحالمَ، الْمُزْدَهِرْ
إلیکِ الجمالَ الذی لا یبید
إلیکِ الوجودَ الرحیبَ النِّضِرْ
فمیدی کما شئتِ فوق الحقول
بِحلو الثمار وغضِّ الزَّهَرْ
وناجی النَّسیمَ، وناجی الغیومَ
وناجی النجومَ، وناجی القمرْ
وناجی الحیاه وأشواقَهَا
وفِتْنَهَ هذا الوجودِ الأغرْ
* * * *
وشفَّ الدُّجى عن جمالٍ عمیقٍ
یشبُّ الخیالَ ویُذکی الفکرْ
ومُدَّ عَلَى الْکَوْنِ سِحْرٌ غَرِیبٌ
یُصَرِّفُهُ سَاحِرٌ مُقْتَدِرْ
وَضَاءَتْ شُمُوعُ النُّجُومِ الوِضَاء
وَضَاعَ البَخُورُ، بَخُورُ الزَّهَرْ
وَرَفْرَفَ رُوحٌ غَرِیبُ الجَمَالِ
بِأَجْنِحَهٍ مِنْ ضِیَاءِ الْقَمَرْ
وَرَنَّ نَشِیدُ الْحَیَاهِ الْمُقَدَّسِ
فی هَیْکَلٍ حَالِمٍ قَدْ سُحِرْ
وَأَعْلَنَ فی الْکَوْنِ: أَنَّ الطُّمُوحَ
لَهِیبُ الْحَیَاهِ وَرُوحُ الظَّفَرْ
إِذَا طَمَحَتْ لِلْحَیَاهِ النُّفُوسُ
فَلا بُدَّ أَنْ یَسْتَجِیبَ الْقَدَرْ
…
بخشی از سرود ملی تونس از سرودۀ (أرَادَ الْحَیَاهَ) ابوالقاسم الشابی است.
شعر «شور هستی چون نداری، چیستی» سروده رحیم نیکنام است.

منابع
* دیوان أبی القاسم الشابی، ورسائله، قدم له وشرحه: مجید طراد، الناشر: دار الکتاب العربی، ط٢، ١٩٩۴م.
* (R. Marston Speight: A Modern Tunisian Poet: Abu al-Qasim al-Shabbi (1909–۱۹۳۴
* سأعیش رغم الدّاء والأعدا
* وب‌سایت Aboul-Qacem Echebbi (+ترچمه انگلیسی ارادالحیاه و…)
در همین زمینه
http://www.hamneshinbahar.net/index.php?page=poesi
…
سایت همنشین بهار
http://www.hamneshinbahar.net

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)