کتاب بازخوانی بخشش و اعدام در گلستان سعدی به قلم نادر وهابی، جامعه شناس در دانشگاه تولوز فرانسه، در فروردین ۱۴۰۱ توسط انتشارات آوای دانش در پاریس به بازار کتاب عرضه شد.
نویسنده در این کتاب که بر خوانشی جرم شناسانه از منظر سعدی استوار است کوشیده تا با نگاهی ریزبینانه گونه شناسی سه گانه ای را از هجده حکایت باب نخست و هشت حکایت باب دوم کتاب گلستان ارائه دهد تا در آن چارچوب به پرسش اصلی این کتاب که همانا نحوه ی نگاه سعدی به گناه و کیفر مناسب با جرم است پاسخ دهد. این کتاب شامل هفت فصل اصلی است که مقدمه ی نویسنده در باب زمینه ی آشنایی وی با سعدی و ایده ی شکل گیری کتاب، مدخلی به فصول فوق است.
فصل دوم با بررسی موقعیت جغرافیایی و سیاسی فارس قرن سیزدهم و زمینه های نخستین مهاجرت سعدی به بغداد شروع می گردد. در این فصل نادر وهابی نشان می دهد که همچنان دل در گروی مطالعات پیشین اش در باب مهاجرت دارد. او که در سال های اخیر زندگی انسان مهاجر و نحوه ی زیست او در کشورهای میزبان را در مرکز توجه علمی خویش قرار داده، اینجا بار دیگر به دغدغه ی اصلی اش باز میگردد تا شرایطی را که منجر به مهاجرت سعدی به دیگر سوی عالم دانش یعنی بغداد شد مورد واکاوی قرار دهد. او از حمله ی مغول و اشتیاق شاعر جوان به فراگیری علوم روز به عنوان دلایل اصلی این مهاجرت یاد می کند و مهاجرت سعدی را در دسته ی «مهاجرت دانش» قرار می دهد. نویسنده، مهاجرت سعدی به بغداد را به دلیل وجود زیرساخت های علمی قوی در نظامیه مسبب اصلی جاودانگی آثار وی ارزیابی می کند.
نگارنده در بخش سوم در پی پاسخ به پرسش هایی از این دست بر می آید: نیاز به قانون از چه زمانی پدید آمد؟ نخستین قوانین تاریخ بشر کدامند؟ آیا در جوامع بدوی هم شاهد تعریف نوعی از قانون هستیم؟ تحول مفهوم قانون در سیر تکامل اجتماعات چه بوده است؟ نظرات نخستین فلاسفه در این باره چیست؟ در پاسخ به این پرسش های متنوع، نویسنده به بررسی نظریات فلاسفه و دانشمندان علم حقوق از مونتسکیو تا سزار بکاریا می پردازد تا نشان دهد که چگونه جوامع از عرف به قانون قدم می گذارند و پس از ورود به قانون چگونه رابطه ی میان قوانین، اجتماع، دولت کشورها و سیاست شکل می بندد.
فصل چهارم را باید مدخلی به موضوع اصلی کتاب که همانا نسبت جرم و مجازات است دانست. کدام مجازات مناسب جرم است؟ این پرسشی است که در بدو ورود و چهارمین فصل کتاب با آن مواجه می شویم که در نخستین گام ما را به تعریف جرم سوق می دهد. این بخش با بررسی آرای سه گروه از جامعه شناسان در تعریف از جرم پی گیری می شود. گروه اول نمایندگان طبقات فرادست و محافظه کار که حامی نظم موجود اقتصادی/اجتماعی و هنجارهای سیاسی هستند و هرگونه کژروی از آن را جرم می پندارند. دسته دیگر نمایندگان طبقات فرودست که با نگرش چپ مارکسیستی پیوند دارند و در عوض جرم پنداری مناسبات فردی در اجتماع درپی بازشناسی علل جرم زا هستند و گروه سوم که بر خصلت فطری بودن مجرم تاکید می ورزد. نویسنده در بخش آخر از این فصل به مطالعه ی نسبت بدن و جرم در نگاه میشل فوکو فیلسوف پرآوزاه ی فرانسوی در کتاب «مراقبت و تنبیه» می پردازد که نگاه انسان سنجش هسته اصلی تفکر فوکویی است.
نادر وهابی در فصل پنجم باردیگر به سعدی باز می گردد تا جرم و نسبت آن با کیفر را در تفکر او بازیابد. این بخش با توضیح نویسنده درباب روش دیالکتیکی شیخ عجل، برای خواننده ی پارسی زبان بسیار دلربا می نمایاند. نگارنده معتقد است فن جدلی سعدی و رو در رویی او با طبقات مختلف اجتماعی او را در موقعیتی قرار داده تا بتواند از پس تعارضات اجتماعی به بارخوانی حقیقت پنهان رهنمود شود. از منظری دیگر این همان چیزی است که میخائیل باختین (۱۹۷۵-۱۸۹۵)، فیلسوف و متخصص ادبیات روسی، با زبانی دیگر به ما یادآوری می کند. باختین بر نقش جامعه در شکل گیری شخصیت انسانی تاکید می کند. او معتقد است که زبان به بهترین صورت می تواند این ویژگی گفتگومندی را ظاهر کند. از نظر باختین گفتار همیشه با گفتار یا گفتارهایی دیگر در ارتباط است و طرد نسبی حضور دیگری از جهان، شخص را از شکل میاندازد. زیستن بدون تعامل و گفتگو ناممکن است و در یک کلام از نظر وی اجتماع با ظهور شخص دوم آغاز میشود. شاید این منظر از گفتگو و دیالکتیک است که نویسنده ی کتاب را چنین مجذوب سعدی ساخته. هم از این روی نادر وهابی تلاش می کند تا حقیقت سعدی را از دل تناقضات نهفته از آن بیرون کشد.
فصل ششم ورود به دنیای سعدی و خوانش حکایات سعدی است تا در گلچین روایات وی بتوان پای در فهم آرای وی درباب جرم و مجازات مرتبط با آن نهاد و برای کلاف پر پیچ و خم پرسش نخستین کتاب پاسخی فراهم آورد و شاید نخستین کتابی باشد که این نوع گونه شناسی از حکایات سعدی در گستان ارائه می دهد.
جامعه شناسی نابغه عنوانی است که برای آخرین فصل از این کتاب برگزیده شده. در این فصل نویسنده به پیچیدگی و گاهی صعب العبور بودن آرای سعدی در پاسخ به پرسش فوق معترف است اما در عین حال معتقد است شیخ عجل را نباید چنان نقاط سیاه و سفیدی متصور شد که راهی جز دوگانگی پیش پای خواننده نمی نهد. بلکه سعدی در نوسانی دائم میان سعدی متشرع، عارف و خیامی است و هر سوی آن می تواند ما را به کشف تازه ای از شخصیت وی رهنمون سازد. سعدی گاه حکم به اشد مجازات، مرگ، می رود و گاه از سر وعظ راه مسامات و عفو را به آدمی نشان می دهد. بی شک او رهروی انسانی بود که در ذهن درخشانش کنش های لایه های اجتماعی مختلف را بازتاب می داد. او همانقدر که سخنگوی فرادستان است، سخن از زبان فرودستان می گوید. چیزی که نگارنده آن را در یک گونه شناسی سه گانه در نگاه سعدی ارائه می دهد: ذات گرایانه/اعدام ، هشدار مدارانه/شتاب در انتقام و اصلاح گرایانه/ بخشش و نفی اعدام.
در نهایت کتاب بازخوانی بخشش و اعدام در نگاه سعدی با مداقه در تاریخ جرم و مجازات از یونان تا روم به ایران می رسد تا مخاطب فارسی زبان را به تفکر در باب اعدام بازدارد. نگاهی که انسان ایرانی را از دوگانگی های موجودکه در طی سال ها (به خصوص پس از انقلاب) بر نظام قضایی کشور حقنه شده فراتر برده و رنگی اخلاقی و بشری بر آن زند.
نقدی بر کتاب بازخوانی بخشش و اعدام در گلستان سعدی
با توجه به آنچه رفت و تا آنجا که در حیطه ی دانش نگارنده ی سطور فوق است، شاید بتوان گفت با توجه به کیفیت و تنوع موضوعات مورد بحث، جلد دوم کتاب جامعه شناسی مجازات (بازخوانی بخشش و اعدام در گلستان سعدی) می توانست با تفصیل بیشتر به برخی فصول وارد شود و در کنار مطالعه ی سیر تحول آرای متفکرین مغرب زمین در باب مسئله ی جرم و مجازات، آرای برخی از فلاسفه و اندیشمندان مشرق زمین همچون امام محمد غزالی و عین القضات همدانی را نیز به صورت گذرا مورد بحث قراردهد تا به لطف آن بتوان فضای عرفانی و عرفی قرون چهارم تا هفتم هجری ( ده تا سیزدهم میلادی) که میراث فکری سعدی نسبت به مسئله ی مجازات اعدام هستند را بهتر بازشناخت. گرچه می توان تصور کرد که ورود به جزئیات این چنینی به دلیل محدودیت ۱۹۰ صفحه ای کتاب می تواند کار نویسنده را برای بیان نتیجه ی مطلوب نظر پیچیده گرداند، اما چنین تلاشی موجب می گشت تا شیب ورود از آرای فلاسفه ی مغرب زمین به مشرق زمین در نظر خواننده با ملایمت بیشتری طی گردد. خرده ی دیگری که شاید جایز باشد بر این اثر گرفت، در سطح زیبایی شناسی ظاهری است. در حقیقت طرح اولیه ی کتاب شاید برای خواننده ی ایرانی سخت پسند چندان دلچسب نباشد. هرچند که عناصر و طرح جلد کتاب دارای معنا و وفادار به محتوای آن است، اما رنگ جلد و نیز خالی بودن تصویر سعدی که کتاب در عمل تهفه ای است در جهت تجلیل از آرای وی، می تواند در چاپ های بعدی اثر مورد بازبینی یا تجدید نظر قرار گیرد.
هنوز نظری ثبت نشده است. شما اولین نظر را بنویسید.