۱۱ شهریور سالروز فوت حکیم عمر خیام نیشابوری

حکیم عمرخیام نیشابوری یکی از حکما و ریاضی‌دانان و شاعران بزرگ ایران در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم است.

به این علت به او خیام می گفتند که پدرش به شغل خیمه دوزی مشغول بوده است. نام کامل او غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری است.

در سال ۴۲۷هجری شمسی در شهر نیشابور به دنیا آمد و در ۱۱شهریور سال ۵۱۷ دیده از جهان فروبست.

خیام نیشابوری از بزرگترین دانشمندان عصر خود به حساب می آمد و دارای هوشی فوق العاده بوده و حافظه ای نیرومند و قوی داشت. در دوران جوانی خود به فراگیری علم و دانش پرداخته به طوری که درفلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طب نیز مهارت داشته به طوری که گفته شده او سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه کرد.

تسلط حکیم عمرخیام نیشابوری بر دو زبان فارسی و عربی

حکیم عمرخیام نیشابوری به دو زبان فارسی و عربی نیز شعر می‌سرود و در علوم مختلف کتابه ای با ارزشی نوشته است.

وی در زمان خود دارای مقام و شهرت بود و معاصران او، همگی وی را به لقب‌های بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجه‌الحق ستوده‌اند.

خیام در زمان دولت سلجوقیان زندگی می کرد که قلمرو حکومت آنان از خراسان گرفته تا کرمان، ری، آذربایجان و کشورهای روم، عراق و یمن و فارس را شامل می شد.

خیام معاصر با حکومت‌ آلپ ارسلان‌ و‌ملکشاه سلجوقی‌ بود. در زمان حیات خیام حوادث مهمی به وقوع پیوست از جمله جنگهای صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی و… . خیام بیشتر عمر خود را در شهر نیشابور گذراند ودر طی دوران حیات خود فقط دو بار از نیشابور خارج شد. سفر اول برای مراسم حج و سفر دوم به شهر‌ری و بخارا بوده است.

مهارت خیام نیشابوری در نجوم

 خیام در علم نجوم مهارتی تمام داشت به طوری که گروهی از منجمین که با او معاصر بودند در بنای ساختن رصد‌خانه سلطان ملکشاه سلجوقی همکاری کردند.

وی همچنین به درخواست سلطان ملکشاه سلجوقی تصمیم به اصلاح‌ تقویم گرفت که به‌ «تقویم جلالی» معروف است.

خیام نیشابوری در دوران زندگی خود از جهت علمی و فلسفی به معروفیت رسید و مورد احترام علما و فیلسوفان زمان خود بود.

شهرت خیام گرچه بیشتر به شاعری است اما در واقع او فیلسوف و ریاضی‌دانی بود که به آثار‌ ابوعلی سینا پرداخت و یکی از خطبه‌های معروف او را در باب یکتایی خداوند به فارسی ترجمه کرد. اولین اشاره‌ای که به شعر خیام شده، صدسال پس از مرگ اوست.

خیام به تدریس و نوشتن کتاب رغبت چندانی نداشت. شاید به دلیل آنکه شاگردان هوشمند برگزیده‌ای پیرامون خود نمی‌یافت شاید هم از آن جهت بوده که اوضاع روزگار خود را، که مقارن حکومت‌ سلجوقیان‌ و مخالفت شدید با فلسفه وجود داشت و زمان رونق بازار بحث‌ها و جدل‌های فقیهان و ظاهربینان بود، از این رو خود را شایسته ابراز اندیشه‌های آزاد و بلندش نمی دید. با این همه، از او نوشته‌های بسیاری برجای مانده است که در قرون وسطی به لاتین ترجمه شد و مورد توجه اروپائیان قرار گرفت.

رساله وی در «جبر و مقابله» و رساله‌ای دیگر، که در آن به طرح و پاسخگویی به مشکلات «هندسه اقلیدس» پرداخته، از جمله مشهورترین آثار ریاضی اوست.

دستآوردهای عملی خیام نیشابوری

دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری متعدد و بسیار درخور توجه بوده است. وی برای نخستین بار در تاریخ، ریاضی را به نحو تحسین برانگیزی معادله‌های درجه اول تا سوم دسته بندی کرد، سپس با استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی، توانست برای تمامی آنها راه حلی کلی ارائه کند.

وی برای معادله‌های درجه دوم هم از راه حلی هندسی و هم از راه حل عددی استفاده کرد، اما برای معادلات درجه سوم تنها ترسیمات هندسی را به کار برد. بدین ترتیب توانست برای اغلب آنها راه حلی بیابد و در مواردی امکان وجود دو جواب را بررسی کند.

اشکال کار در این بود که به دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان، خیام به جوابهای منفی معادله توجه نمی‌کرد و به سادگی از کنار امکان وجود سه جواب برای معادله درجه سوم رد می‌شد. با این همه تقریبا چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهمترین دستاوردهای بشری در تاریخ جبر بلکه علوم دست یابد و راه حلی را که دکارت بعدها (به صورت کاملتر) بیان کرد، پیش نهد.

تعریف عدد مثبت توسط خیام

خیام همچنین توانست برای نخستین بار عدد مثبت حقیقی را تعریف کند. سرانجام به این حکم برسد که هیچ کمیتی، مرکب از جزء‌های تقسیم ناپذیر نیست. و از نظر ریاضی، می توان هر مقداری را به بی نهایت بخش تقسیم کرد. او همچنین مبتکر مفهوم عمیقی در هندسه شد.

خیام گزاره‌هایی را بیان کرد که کاملا مطابق گزاره‌هایی بود که چند قرن بعد توسط والیس و ساکری ریاضیدانان اروپایی بیان شد. و راه را برای ظهور هندسه‌های نااقلیدسی در قرن نوزدهم هموار کرد. بسیاری را عقیده بر این است که مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام نامید. و برخی پا را از این هم فراتر گذاشتند و معتقدند، دو جمله‌ای نیوتن را باید دو جمله‌ای خیام نامید.

استعداد شگرف خیام سبب شد که وی در زمینه‌های دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله‌های کوتاهی در زمینه‌هایی چون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره نیز بر جای مانده است. اخیراً نیز تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه هندسه تزئینی انجام شده است. که ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تأئید می‌کند.

تقویم امروزی ایرانی حاصل کار خیام

خیام منجم بود. تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که او و عده‌ای از دانشمندانی دیگر، در زمان جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند. این تقویم به نام وی تقویم جلالی خوانده می‌شود. خیام در باب چگونگی محاسبات نجومی خود رساله‌ای نیز نوشته است.

او علاوه بر ریاضی و نجوم، متبحر در فلسفه، تاریخ جهان، زبانشناسی و فقه نیز بود. علوم و فلسفه یونان را تدریس میکرد. و دانشجویان را به ورزش جسمانی و پرورش نفس تشویق می‌کرد. از همین رو، بسیاری از صوفیان و عارفان زمان، او را به خود نزدیک می‌یافته‌اند.

بنا به روایتی خیام سفرهایی به سمرقند و بلخ و هرات و اصفهان کرد. او همه جا با روشنی تمام در باب حیرت و سرگشتگی فلسفی خویش سخن می گفت. و معتقدات دینی را مورد تردید قرار می‌داد. رساله‌ای در کیفیت معراج، رساله دیگر درباره علوم طبیعی و کتاب‌های بسیار به زبان‌های فارسی و عربی حاصل زندگی نسبتا طولانی اوست.

خیام و رباعیات

اما گذشته از همه اینها، بیشترین شهرت خیام در طی دو قرن اخیر در جهان به دلیل رباعیات اوست. که نخستین بار توسط فیتزجرالد به انگلیسی ترجمه و در دسترس جهانیان قرار گرفت.

نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد. رباعیات خیام به دلیل ترجمه بسیار آزاد (و گاه اشتباه) از شعر او، موجب سوء تعبیرهای بعضاً غیرقابل قبولی از شخصیت وی شده است. این رباعیات بحث و اختلاف نظر میان تحلیلگران اندیشه خیام را شدت بخشیده است.

برخی برای بیان اندیشه او تنها به ظاهر رباعیات او بسنده می‌کنند. در حالی که برخی دیگر بر این اعتقادند که اندیشه‌های واقعی خیام، عمیق تر از آن است که صرفا با تفسیر ظاهری شعر او قابل بیان باشد. خیام پس از عمری پربار سرانجام در سال ۵۱۷هجری در موطن خویش نیشابور درگذشت. و با مرگ او یکی از درخشان ترین صفحات تاریخ اندیشه در ایران بسته شد.

نوروز نامه خیام نیشابوری

از آثار معروف فارسی منسوب به عمر خیام، رساله «نوروز‌نامه» است. با نثری ساده و شیوا، پیدایی‌ نوروز‌ و آداب برگزاری آن را در دربار ساسانیان بازگو نموده است. خیام در این رساله با شیفتگی تمام درباره آیین جهانداری شاهنشاهان کهن ایرانی و پیشه‌ها و دانش‌هایی که مورد توجه آنان بوده سخن رانده. و تنی چند از شاهان داستانی و تاریخی ایران را شناسانده است.