در طول نهضت ترقیخواهی تاریخ معاصر ایران که به انقلاب مشروطیت منتهی شد، علاوه بر علل فراوانی که در آن مؤثر بودند[۱]، یکی از عوامل معتبر آن، روزنامه های خارج از کشور بود. این روزنامه ها هرچند که در سال های آخر سلطنت ناصرالدین شاه گسترش یافتند[۲]، لیکن می توان گفت که در تلاش ترقیخواهان که از تاریخ جنگ های ایران و روس به بعد شروع شده بود، نقشش سازنده ای داشتند.

مختصری از تاریخچۀ روزنامه های خارج از کشور در زمان ناصرالدین شاه.

در دوران صدارت میرزا حسین خان سپهسالار ( ۲۲ آبان ۱۲۵۰ه – ش/۱۳ نوامبر ۱۷۸۱ تا ۱۶ شهریور ۱۲۵۹/ ۶ سپتامبر ۱۸۸۰) آزادی گفتار و نوشتار و رفتار به طور نسبی در کشور برقرار شده بود. با سقوط وی، شاه قاجار بر طبق فطرت ذاتی اش، یک بار دیگر بازار استبداد را در کشور رونق بخشید. در مورد چگونگی سانسور مطبوعات در این دوره نوشته اند:

« در اوایل طلوع نیّر این دولت مقرر گردیده که هیچ کتابی و جریده و اعلانی و امثال و ذالک در هر کارخانه از مطابع جمیع ممالک محروسۀ ایران مطبوع نیفتد الا پس از ملاحظۀ مدیر این اداره و امضای وی.»[۳]

این بازار شامل روزنامه ها نیز می گردید. بدین معنی که در تاریخ ۱۲۵۸ه – ش/۱۸۷۹م شاه با گذرانیدن « آئین نامۀ ممیزی فعالیت های روزنامه نگاری و ارتباط جمعی »[۴] سانسور کامل مطبوعات را به مرحلۀ اجرا گذاشت. این امر سبب شد که گروهی از ترقیخواهان برای استفاده از آزادی قلم و بیان وانتقاد آزادانه از حقایق سیاسی و مبارزاه با دیکتاتوری شاه، کشورهای خارج را انتخاب نمایند. یکی از روش های مهم این گونه مبارزات، انتشار روزنامه ها بود. زیرا خارج از دسترسی دولت ایران بودند و می توانستند با آزادی بیشتر مبارزه نمایند[۵].

روزنامه های فارسی زبان خارج از کشور

از جمله نشریاتی که از آن تاریخ به بعد به مرور در خارج از کشور تأسیس شدند، به ترتیب تقدّم تاریخ تأسیس عبارت بودند از روزنامه های:

– اختر در اسلامبول، به مدیریت محمد طاهر تبریزی، تاریخ تأسیس : ۲۳ دی ۱۲۵۴ه – ش/۱۳ ژانویۀ ۱۸۷۶م.

ا- بو نظاره روزنامۀ فکاهی – سیاسی ( به زبان های عربی و فرانسه )، در پاریس، به مدیریت

– یعقوب سانوا[۶] و سید جمال الدین اسدآبادی، تاریخ تأسیس: دی ماه ۱۲۶۱ه – ش/ژانویۀ ۱۸۸۳م.

– عروه الوثقی، ( به زبان عربی ) در پاریس، به مدیریت: سید جمال الدین اسدآبادی و سید محمد عبده، تاریخ تأ۱۳ مارس ۱۸۸۴م.

– شاه سون در اسلامبول، به مدیریت عبدالرحیم طالب اُف و سید محمد شبستری، تاریخ تأسیس: ۱۲۶۷ه –ش/۱۸۸۹م.

– قانون در لندن، به مدیریت میرزا ملکم خان، تاریخ تأسیس: ۷ اسفند ۱۲۶۸ه – ش/۲۱ قوریۀ ۱۸۹۰م.

– ضیاء الخافقین ( به زبان انگلیسی و عربی ) در لندن، به مدیریت سید جمال الدین اسدآبادی و ملکم خان و ۳ فوریه ۱۸۹۲م.

– حکمت در قاهره، به مدیریت میرزا مهدی خان تبریزی، تاریخ تأسیس: ۱۴ دی ۱۲۷۱ه – ش/۳ ژانویۀ ۱۸۹۳م.

– حبل المتین در کلکته، به مدیریت سید جلال الدین مؤیّدالاسلام، تاریخ تأسیس ۲۹ آذر ۱۲۷۲ه – ش/۲۰ دسامبر۱۸۹۳م.

– ثریا در قاهره، به مدیریت میرزا علی محمدخان کاشانی، تاریخ تأسیس: ۸ آبان ۱۲۷۷ه – ش/ ۳۰ اکتبر ۱۸۹۸م.

– پرورش در قاهره، به مدیریت میرزا محمد علی خان کاشانی، تاریخ تأسیس: ۱۹ خرداد ۱۲۷۹ه – ش/۹ ژوئن ۱۹۰۰م.

یکی دیگر از روزنامه هائی که در آگاهی مردم کشور ما – حتی بیش از دو روزنامۀ مذکور در فوق – نقش داشت، روزنامۀ انقلابی و بسیار معروف سیاسی – فکاهی ملانصرالدین بود که پنج ماه پیش از تاریخ صدور فرمان مشروطیت ( ۷آوریل ۱۹۰۶) به زبان ترکی آذربایجانی در تفلیس قفقاز انتشار خود را آغاز کرد. این روزنامه در کسترش افکار نوین و انقلابی در میان مردم ایران و نیز در پیشبرد انقلاب مشروطه سهم بسیاری داشت….[۷]

هرکدام از این روزنامه ها، در راه آگاهی و ارشاد مردم نقشی به سزا داشتند. در این میان دو روزنامۀ اختر و قانون در داخل کشور و نیز کشورهای همسایه طرفداران فراوانی پیدا کرده بودند. تا آنجا که کشور ما فسخ قرارداد رُژی ( تنباکو ) را مدیون این دو نشریّه هستند.

ما در این سطور بر آنیم که یکی از معروفترین و معتبرترین آن ها، یعنی روزنامۀ قانون را مورد بررسی و تفسیر قرار دهیم.

میرزا ملکم خان

روزنامۀ قانون

ناشر و مدیر این روزنامه « میرزا ملکم خان ناظم الدوله » بود. او را پدر روشنفکری و اصلاحات کشور ایران لقب داده اند[۸].

هم زمان با عقد قرارداد رُژی ( تنباکو )[۹]، ناصرالدین شاه میرزا ملکم خان ناظم الدوله، آزادی خواه معروف ارمنی را ( که از تاریخ ۱۲۵۲ ه – ش/ ۱۸۷۳م [۱۰] به مدت شانزده سال به عنوان سفیر ایران در انگلستان مورد اطمینان و تفقد شاهانه بود )، به علت اینکه از فرمان وی در مورد الغاء قرارداد لاتاری سرپیچی کرده و مبلغ ۴۰۰۰۰ لیره از این بابت به جیب زده بود، از سفارت و کلیّۀ منا صب و القاب خویش معزول ساخت[۱۱]. ملکم خان که به عنوان سفیر ایران در انگلستان در جریان کلیّۀ زیر و بم قرارداد رژی بود و از مشکلات امضای این قرارداد و نیز از رشوه گیری ها خبر داشت و همچنین می دانست که شاه در پنهان نگهداشتن آن می کوشد، در هدفِ مبارزه با قرارداد و آگاه ساختن مردم از مضارّ آن، دست به تأسیس روزنامه ای به نام « قانون » در لندن زد. او حتی از حرکت تالبوت به سوی ایران جهت بستن قرارداد اطلاع داشت و به همین دلیل، هنوز تالبوت به ایران نرسیده بود که او در تاریخ ۲ اسفند ۱۲۶۸ ه – ش/ ۲۱ فوریۀ ۱۸۹۰ ( ۱۲۲ روز قبل از امضاء قرارداد در ایران ) اولین شمارۀ روزنامۀ قانون را انتشار داد. با اینهمه، در طول زمان، روزنامه مبدل به وسیله ای گردید که در راه مبارزه با استبداد و روشنگری مردم به کار رفت.

این روزنامه به اندازه ای قلم مبارز و محتوای منسجم داشت که ادوارد براون در مورد آن نوشته است:

« قانون در سایۀ اسلوب بیان و شیوۀ کلام میرزاملکم خان که در زبان فارسی عدیم النظیر بود، بهترین روزنامۀ فارسی گشت و از لحاظ نتایج حاصله و تأثیرات حادثه دارای مقام و موقعیت تاریخی مهمی در نهضت بیداری ایرانیان می باشد. … »[۱۲]

در جائی دیگر نیز در مورد روشنگری این روزنامه در بین مردم می نویسد:

« … این روزنامه در عقاید و افکار مردم، انقلاب عظیمی به وجود آورد و سبک سادۀ نگارش ویژۀ آن موجب علاقه و اشتیاق جامع به قرائت قانون بود. اصطلاحات نوین بسیار از قبیل لغات: قانون، تنظیمات، اصول اداره و [ … ][۱۳] از این روزنامه در زبان رایج فارسی نشأت کرد و مورد استفادۀ عموم قرار گرفت.»[۱۴]

یحیی آرین پور نیز در این باره می نویسد:

« … نویسندۀ قانون خود ملکم خان بود و نوشته های آن که سبک ساده و شیرینی داشت، علاقه و اشتیاق مردم را جلب کرد و مطالب آن که از روی اطلاع و بصیرت نوشته می شد، در انقلاب فکری و نهضت سیاسی و اجتماعی ایران تأثیر کلی داشت. »[۱۵]

همچنین وقتی که اولین شمارۀ آن به دست محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (وزیر انطباعات ناصرالدین شاه) رسید در روزنامۀ خاطراتش نوشت:

« روزنامۀ موسوم به قانون در ضد امین السلطان، میرزا ملکم خان از لندن به فارسی چاپ کرده یک نسخه برای من فرستاده بود. حقیقت در سخت نویسی ید بیضا کرده … »[۱۶] .

حتی بعد ها نیز مطالبش مورد تأیید بزرگان ادب و صاحبان قلم و مبارزان کشور قرار داشت. تا آنجا که روزناامۀ مبارز و انقلابی صدر مشروطه « صور اسرافیل » نوشت:

«هرکس این جریده را خوانده، می داند که از صدر اسلام تا به حال به زبان فارسی هیچکس بدین فصاحت و سلاست که صرف معنی و زبان وقت باشد، قلم روی کاغذ نگذاشته است.»[۱۷]

ملکم خان که در ایران تشکیلات پنهانی برای مبارزه با استبداد به جای گذاشته بود[۱۸] ، با انتشار این روزنامه، و ارسال آن به پیروان خویش، به همراهی برخی دیگر از روزنامه های خارج در ایران، اولین جرقۀ نهضت تنباکو را روشن کرد. روزنامۀ فوق : « برای پیروان ملکم و افراد فراموشخانه، محرمانه و یا واسطۀ افراد مورد اطمینان فرستاده می شد. نخستین شماره، روز دهم ذیحجه ۱۳۰۷ ه – ق درست پنجاه و دو روز بعد از انتشار در لندن به تهران رسید.»[۱۹]

ادامه دارد

ــــــــــــــــــــــــ

[۱] – به مقالات انترنتی تحت عنوان « ترقیخواهی در تاریخ معاصر ایران » که بوسیلۀ نویسندۀ این سطور منتشر شده است، مراجعه گردد.
[۲] – اولین روزنامه ای که در خارج از کشور تأسیس گردید، روزنامۀ اختر بود که در تاریخ ۲۳ دی ۱۲۵۴ه – ش/۱۳۳ ژانویۀ ۱۸۷۶در اسلامبول به یاری سفیر ایران در عثمانی ( میرزا محسن خان معین الممالک ) و به مدیریت آقا محمد طاهر تبریزی و نویسندگی میرزا نجفعلی خان خوئی ( مترجم و نایب سفارت ایران در عثمانی ) ایجاد شد. ( ن – ک: گوئل کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، ج۱، ص ۱۰۱)
[۳] – یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج اول، ص ۲۴۹.
[۴] – نام کتابچه ای است که در سال ۱۲۵۸ه – ش/ ۱۸۷۹م، رئیس پلیس ایتالیائی ناصرالدین شاه به نام « کنت دو مونت فرت » ( cont de monte ferte ) برای کنترل مطبوعان و انتشارات تهیه و به توشیح شاه رسانید. و از آن تاریخ مطبوعات داخل کشور به شدت کنترل می شدند. ( ن – ک: گوئل کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، ص ۹۸ به بعد )
[۵] – به طوریکه از تاریخ تأسیسش پیداست، روزنامۀ اختر قبل از این جریان در اسلامبول تأسیس شده بود.
[۶] – وی از یهودیان مبارز مصری و یکی از یاران سید جمال الدین بود، به علت اجرای یکی از نمایشنامه های مولیر و تهیّۀ مقالات انقلابی، از موطن خود به حال تبعید در فرانسه به سر می برد. یعقوب سانوا از انقلابیون و نویسندگان برجستۀ یهودی مصری است که به آزادی خواهان و مبارزان مصری پیوست و بدون توجه به اختلاف مذهبی خود با سید جمال، با او در اتحاد اسلامی همکاری نزدیک داشت. ( ن – ک: گوئل کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، ج۱، ص۱۴۳ – ح )
[۷] – مدیر آن « میرزا جلیل محد قلی زاده » بود و مقالات و اشعار انقلابی معروف « طاهر زادۀ شروانی » متخلص به صابر را در آن به چاپ می رسانید « ملا نصرالدین » یک ارگان دموکرات انقلابی بود که جمعی از روشنفکران و ترقی خواهان و ارباب فرهنگ و ادب را در پیرامون خود گرد آورده و همراه با مطبوعات دیگر، افکار انقلابی را تبلیغ می کرد. با شاه ایران و سلطان عثمانی و امیر بخارا و اشراف و اعیان و غارتگران دیگر پنجه می زد، جهان استعمار و استثمار را با رسوم و قوانین ظالمانۀ آن، به باد ریشخند و استهزاء می گرفت و با تعصبات و خرافات مذهبی مبارزه می کرد و به قول خود زخم ها را می شکافت، تضاد ها را نشان می داد و پرده ها را بالا می زد . ( ن – ک: یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج۲، ص ۴۱ و ۴۲. و نیز، گوئل کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، ج۱، ص ۲۲۸)
[۸] – در اینجا فرصت بیان زندگی نامۀ او را نداریم و خواننده می تواند به کتاب های دورۀ مشروطیت مراجعه کند که اغلب در بارۀ ملکم خان سخن گفته اند.
[۹] – برای آگاهی از تاریخ قرارداد رژی و نهضت تنباکو به منابع تاریخی دورۀ قاجاریّه و ناصرالدین شاهی مراجعه گردد. از جمله: ( کربلائی شیخ حسن، قرارداد رژی ۱۸۹۰م. و نیز: نیکی ر. کدی، تحریم تنباکو در ایران، ۲۵۳۶ شاهنشاهی، و نیز فریدون آدمیت، شورش بر امتیازنامۀ رژی، ۱۳۶۰ه – ش. ).
[۱۰] – تاریخ اولین مسافرت شاه به فرنگستان.
[۱۱] – نیکی. ر. کدی، تحریم تنباکو در ایران، ص ۳۷.
[۱۲] – ادوارد براون، مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت، ج۲، ص ۱۴۷.
[۱۳] – خوانده نشد.
[۱۴] – ادوارد براون، مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ م۱۱، ص ۲۵۱.
[۱۶] – روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، ص ۲۰۸.
[۱۷] – روزنامۀ صور اسرافیل، شماره پنجم، به نقل از گوئل کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، ج۱، ص ۱۲۸.
[۱۸]- انجمن های مخفی فراموشخانه و آدمیت جزو تشکیلات ملکم خان در ایران به شمار می رفت. برای آگاهی از آن تشکیلات به مقالۀ زیر مراجعه شود. https://www.google.fr/
[۱۹] – گوئل کهن، همان گذشته، ص ۱۳۵.