یگانه راه، گردن نهادن به آزادی است

علی اشرف درویشیان : اخیرا شنیده ام که عده ای پا را فراتر گذاشته و مدعی شده اند ادبیات صمد, ادبیات ناسیونالیستی است. همینجا باید بگویم نه تنها صمد ناسیونالیست نبود بلکه نگاه های قوم گرایانه را سدی در جهت رشد جامعه میدانست! هم اینکه صمد داستان هایش را به زبان فارسی مینوشت, نشان میدهد که او ناسیونالیست قومی نبود. اگر صمد تاکید دارد کودکان هر قومی به زبان خودشان آموزش ببینند, نه به جهت ناسیونالیست بودن بلکه این حق هر کس است که به زبان مادری اش تکلم کند و آموزش ببیند! البته یک زبان اداری مشترک مثلا زبان فارسی باید در کشور باشد اما نه به این معنا که زبان های دیگر حقی نداشته باشند.

مصاحبه یوسف فرهادی آبادی با علی اشرف درویشیان 

الزاک در مقدمه کتاب پیردختر می گوید: یا باید غول بود یا برای دیدن دوردستها باید بر دوش غول ها سوار شد, علی اشرف درویشیان بیشک با نوشتن رمان ها و کتاب های پایه در حوزه ادبیات عامه از معدود غول های ادبیات ایران است که میتوان با مطالعه آثارش افق ها و چشم اندازهای دوردست را مشاهده کرد, علی اشرف از جمله نویسندگانی است که در راه دفاع از آزادی بیچون و چرای اندیشه یک دم فرو ننشست, در حالی با علی اشرف درویشیان به گفتوگو می نشینم که ایشان بعد از سالها دست و پنجه نرم کردن با بیماری ناشی از سکته مغزی در حال بازیابی سلامت جسمانی است.
بی مناسبت ندیدم که به مناسبت حضورش به عنوان مهمان ویژه مراسم معرفی برگزیدگان جایزه ادبی گلشیری با او گفتوگویی کوتاه داشته باشیم.

اخیرا شما به عنوان یکی از مهمانان ویژه «جایزه گلشیری» در مراسم معرفی بهترین های داستاننویسی حضور داشتید! تا چه حد معتقدید این جوایز به ارتقای ادبیات کمک میکند؟

دستاوردهای اقداماتی از این دست و معرفی بهترین های حوزه داستان نویسی را باید در یک فرآیند و پروسه دید. شما دقت کنید طی ۱۲ سالی که از عمر «جایزه گلشیری» می گذرد, برندگان این جایزه توانسته اند با اعتماد به نفس حاصل از گرفتن جایزه, کارهای بهتر و جدیتری ارائه دهند, البته ارزیابی های خوبی که در معرفی آثار برتر انجام می شود باعث شده است که جامعه به دریافت کنندگان این جوایز اقبال نشان دهد تا جایی که می بینیم کتابهایی که جایزه میگیرند گاه به چند چاپ میرسند. البته برگزارکنندگان این جایزه با مشکلاتی مثل دفتر و موضوعاتی از این قبیل روبه رو هستند که امیدوارم هرچه زودتر مرتفع شود.

نقش مطبوعات در این فرآیند را چطور ارزیابی میکنید؟

قبل از اینکه وارد این بحث شوم باید بگویم شنیده ام که تعدادی از همکاران روزنامه نگارتان که چندی پیش دستگیر شده بودند آزاد شده اند, از همینجا سلام مرا به دوستان خبرنگار برسانید, امیدوارم که هرچه زودتر بقیه دستگیرشدگان آزاد شوند و فعالیت مطبوعاتی خودشان را شروع کنند!
خوشحال هستم از اینکه میشنوم و میبینم که هنوز هم خبرنگارانی هستند که قلم هایشان را در خدمت جامعه و زحمتکشان جامعه قرار داده اند. البته باید همینجا انتقاد خودم را از برخی جراید عنوان کنم! الان اگر تورقی بزنید جراید موجود در کشور را مشاهده میکنید جز برخی جراید و روزنامه های معدود فضای رسانه ای در انحصار یک عده خاص است. ادبیات فضای تنفس جامعه است به هر حال در جوامعی که میخواهند فضای جامعه بسته شود یکی از روش ها بایکوت کردن افراد مستقل, منتقد و مخالف است. اگر به رشد ادبیات فکر میکنیم باید به نویسندگان مستقل هم اجازه داده شود که از تریبون جراید استفاده کنند وگرنه انحصار این فضا در دست چند نفر که به لحاظ تئوریک و فرهنگی هیچ حرف تازه ای برای جامعه ندارند, چشم انداز روشنی در مقابل ادبیات قرار نمی دهد. جراید با معرفی تازه های نشر و نقد و بررسی کتاب ها نقش مهمی در ارتقای ادبیات دارند و خود من از نقدهای منتشر شده در جراید درس های بسیاری آموختم.
البته همینجا لازم میدانم یادی از رضا براهنی کنم که در دهه ۴۰ با نقدهای خود در مجله فردوسی آن زمان که روزهای دوشنبه منتشر میشد توانست به رشد و پویایی ادبیات در آن زمان کمک کند. علاوه بر فردوسی که اشاره کردم, جا دارد از نشریاتی مثل جهان نو, آدینه, دنیای سخن, آرش, کتاب هفته و کتاب سال هم نام ببرم که هرکدام در دوره فعالیت خود با نقدهایی که منتشر میکردند, توانستند به پویایی و تحرک و رشد ادبیات کمک کنند.

آقای درویشیان با تشریح وضعیتی که کردید گویا شما هم مثل بعضی ها که از مرگ سینما یا موسیقی حرف میزنند، به مرگ ادبیات معتقدید؟

به هیچوجه! من با گزاره هایی که بعضا گفته میشود که مثلا «مرگ ادبیات» و نظایر این به هیچوجه موافق نیستم! تا زندگی جریان دارد, تا خلاقیت وجود دارد, ادبیات هست و نقش خودش را در رشد جامعه بازی میکند. یک زمانی در شوروی گفتند «رمان مرد» و نظایر این حرف ها, یکدفعه «شلوخف» با کتاب دن آرام, سرنوشت انسان و… آمد و نشان داد رمان و ادبیات زنده است. به نظر من اینگونه اظهارنظرها قبل از اینکه مبتنی بر واقعیت باشد هیاهوی سیاسی و ژورنالیستی است، البته این به این معنا نیست که من فضای محدودیت ها و سانسور موجود را نبینم اما میخ واهم بگویم باوجود شرایط اختناق در دیکتاتوری زمان گذشته افرادی مثل صادق هدایت, صمد بهرنگی و دیگران با خلاقیت های فردی خود توانستند اثرگذار باشند، هنرمند مستقل و خلاق این قابلیت را دارد موانع را از پیش روی خود بردارد.

وقتی میگویید مستقل, تعریفتان از استقلال نویسنده چیست؟

یکی از ویژگی های کار خلاقانه استقلال در اندیشیدن است و این شدنی نیست مگر با استقلال از قدرت, دولت و باندهای اقتصادی.

چگونه شما از استقلال سخن میگویید در حالی که به اعتقاد بسیاری, ادبیات شما در خدمت ایدئولوژی خاصی بوده است؟

منکر این نیستم که دارای ایدئولوژی خاصی هستم اما من هیچوقت آثارم را عرصه تبلیغات ایدئولوژیک نکرده ام. مطالب من تماما انعکاس دردها, شادی ها, غم ها و سرخوشی های مردم بوده است, نوشته های من انعکاس واقعیت های اجتماعی بوده است زنده یاد جلال آل احمد همیشه در ابتدای کلاس هایی که برگزار می کرد, می گفت:.. من یک مبلغ نیستم من یک معلم هستم. برای اینکه موضوع را شفافتر بیان کرده باشم باید این را با تاکید بگویم که هیج کدام از داستان ها و آثار من با هدف تبلیغ ایدئولوژی نبوده است بلکه هدفم انعکاس واقعیت های اجتماعی بوده است, به این معنی من قایل به ایدئولوژیک نوشتن نبوده ام!

به خلاقیت و استقلال هنرمند اشاره کردید و اینکه افرادی همچون صمد بهرنگی با بهره گیری از خلاقیت خود توانستند حتی در شرایط اختناق اثرگذار باشند و آثاری درخور خلق کنند, اما برخی معتقدند آثاری همچون آثار خود شما و صمد بهرنگی نه تنها ادبیات کودکان نیست و نبوده است بلکه ادبیات اپوزیسیونی سیاسی است که به نام کودک نوشته شده است و به دنیای کودک ربطی ندارد.

برای پاسخ به این سوال و بزرگی کاری که صمد بهرنگی در حوزه ادبیات کودک کرد, شما باید به بسترها و تاریخچه ادبیات کودک و مراحل رشد و بالندگی آن دقت نظر داشته باشید وگرنه دچار خطای تحلیل میشوید. ادبیات کودکان تا قبل از دهه ۴۰ اصلا معنایی نداشت. جبار باغچه بان با کتاب «بابا برفی» یک دریچه ای به ادبیات کودک باز کرد, آثاری مثل «توکایی در قفس» نیما یوشیج و همچنین داستانی از غلامحسین ساعدی را میتوان کارهایی پراکنده و ابتدایی در شکل گیری ادبیات کودک ارزیابی کرد. در این دوره صمد بهرنگی با پرداختن به نیازها و دغدغه های کودکان محروم اجتماع ادبیات کودکان را وارد مرحله جدیدی میکند. البته به دلیل فشار سانسور و اختناق آن دوران داستان های صمد مورد توجه بزرگترها نیز قرار گرفت. شما نباید مورد توجه قرار گرفتن داستان های صمد را حمل بر این کنید که داستان های بهرنگی ادبیات کودکان نیست. اخیرا شنیده ام که عده ای پا را فراتر گذاشته و مدعی شده اند ادبیات صمد, ادبیات ناسیونالیستی است. همینجا باید بگویم نه تنها صمد ناسیونالیست نبود بلکه نگاه های قوم گرایانه را سدی در جهت رشد جامعه میدانست! هم اینکه صمد داستان هایش را به زبان فارسی مینوشت, نشان میدهد که او ناسیونالیست قومی نبود. اگر صمد تاکید دارد کودکان هر قومی به زبان خودشان آموزش ببینند, نه به جهت ناسیونالیست بودن بلکه این حق هر کس است که به زبان مادری اش تکلم کند و آموزش ببیند! البته یک زبان اداری مشترک مثلا زبان فارسی باید در کشور باشد اما نه به این معنا که زبان های دیگر حقی نداشته باشند.

از خودتان دفاع نکردید؟

در مورد خودم باید بگویم از نوشتن هیچگاه قصد تبلیغ سیاسی نداشته ام، آنها از ظن خودشان برداشت میکنند به قول مولانا: پیش چشمت داشتی شیشه کبود / زان سبب دنیا کبودت مینمود. کتابهایی که من نوشتم انعکاس خواسته ها و تمایلات اجتماعی افرادی است که در بین آنها زیسته ام.

از ادبیات کودکان سخن به میان آمد ادبیات کودکان باید چه ویژگی هایی داشته باشد؟

ادبیات کودک باید از زندگی ملموس کودکان باشد در عین حال که به بسترهای رشد کودک توجه دارد شادی آفرین و سرگرم کننده باشد. به مفاهیمی مثل انسان دوستی, مهربانی, رشد, حسن همکاری و تعاون و توجه به دیگران در کودک توجه داشته باشد. در کنار این موارد تقویت نگاه های صلح طلبانه و ضدجنگ و ضد خشونت از پارامترهای اساسی ادبیات کودکان به شمار میرود. درست است که ادبیات نقش موثری در هدایت و پرورش کودکان دارد اما یکی از اشتباهات بزرگترها در مقابل کودکان این است که جلوی کودکی کردن کودکان را بگیرند. بگذاریم بچه ها واقعا بچگی کنند, به این معنا که وظایف بزرگسالان را به دوش کودکان نباید انداخت. از منظر نویسنده نیز باید آرمان های اجتماعی را متناسب با مراحل سنی کودک به او آموزش داد و آشنا کرد. البته باید بگویم آشناکردن به معنی الزام به عملکردن نیست. مسلما کودک از روابط اجتماعی شکل عمل اجتماعی خود را خواهد آموخت.

خوانندگان میخواهند بدانند آقای درویشیان در موقعیت کنونی به چه فعالیت مطالعاتی و پژوهشی مشغول است؟

همانطور که می دانید من شش سال پیش دچار سکته مغزی شدم و این مدت کار مرا با وقفه مواجه کرد. در حال حاضر خوشبختانه در اثر فیزیوتراپی میتوانم بنشینم و تلاش میکنم کارهای ناتمام گذشته را سامان دهم. اگرچه یک مقدار زود خسته می شوم اما رفته رفته حالم در حال بهتر شدن است! بنا دارم رمان نیمه تمام «همیشه مادر» را به پایان برسانم و در این بین نیز کار دیگرم با آقای خندان مهابادی در رابطه با طبقه بندی افسانه های ایران است که در صورت هماهنگی ناشر, چاپ خواهد شد.

سرنوشت دانه و پیمانه به کجا کشید؟

دانه و پیمانه بعد از یک سال و نیم مجوز گرفته. این کتاب کار مشترک دیگری است با رضا خندان. مجموعه ای است در نقد و بررسی رمان اما به دلیل اینکه ناشر این مجموعه یعنی نشر چشمه از طرف ارشاد برای چاپ کتاب دچار محدودیت هایی شده است, این کتاب هنوز منتشر نشده.

بنا ندارید به ناشر دیگری چاپ این اثر را واگذار کنید؟

فعلا نه. تاکید ما این است که این کتاب توسط نشر چشمه منتشر شود اما اگر تا چند ماه آینده مشکل برطرف نشد, به ناشر دیگری میدهیم.

در پایان

یگانه راه ما برای حل تمامی مشکلاتی که امروز با آن روبه رو هستیم, گردن نهادن به آزادی شهروندان و احترام به حقوق آنها است. امیدوارم در حوزه نشر با لغو کامل سانسور و در حوزه اجتماع با احترام به آزادی بیان, زمینه های نقد منصفانه و همچنین رشد و تعالی معنوی جامعه فراهم شود.

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)