چگونه منبع تازه‌ی آب به کاهش درگیری در خاورمیانه کمک می‌کند

۱۹ جولای ۲۰۱۶- در نقطه‌ای ۱۰ مایل در جنوب تل آویو، من مثل گربه بر لبه‌ی دیوار سیمانی که دارای دو انبار آب است راه می‌روم. پهنه‌ی هر یک از این آب انبارها به اندازه‌ی یک زمین فوتبال است و نگاه می‌کنم چگونه آب به وسیله‌ی لوله‌ی بسیار بزرگی از دل خاک به درون این انبارها می‌ریزد. آن لوله چنان بزرگ است که من می‌توانستم ایستاده درون آن راه بروم اگر آب شور دریای مدیترانه از یک مایل دورتر در آن پمپاژ نشده بود.

اگر صحبت پمپ است پمپ یعنی این، این جمله را ایدو بار- زیو۱ از دل صدای زیاد موتورها بر سر من فریاد می‌زند و می‌خندد و آن صحنه‌ی تحسین برانگیز و شگفتی‌آور را نشانم می‌‌دهد. آن آب انبارها به عمق چند پا۲ ماسه دارند و آب شور را تصفیه‌ی نخستین می‌کنند، پیش از آن که آب راه خود را به مخزن فلزی بسیار بزرگ و سر بسته‌ای باز کند. در آنجا کیفیت آب به اندازه‌ای می‌رسد که آب نوشیدنی برای یک و نیم میلیون انسان را تامین می‌کند.
اینک ما بر بالای پالایشگاه تازه‌ی نمکزدایی سورِک۳ ایستاده‌ایم، بزرگترین مرکز نمکزدای اُسموزی۴ جهان، و داریم به ضمانت آینده‌ی اسراییل نگاه می‌کنیم. چند سال پیش در اوج شدیدترین خشکسالی در ۹۰۰ سال گذشته، اسراییل داشت از آب تهی می‌شد. این کشور اینک مازاد آب دارد. این پیشرفت و چرخش شگفتی‌آور به وسیله‌ی برنامه‌ی ملی مصرف بهینه‌ی آب و استفاده‌ی دوباره از آب به دست آمد، ولی بزرگترین تاثیر به وسیله‌ی موج تازه‌ی پالایشگاه‌های نمکزدای نوین حاصل شده است.
بار-زیو، پس از آن که دوره‌ی فوق دکترای خویش را در دانشگاه ییل۵ به پایان رساند، به انستیتو زاکربرگ۶ برای تحقیقات آب پیوست. او یک متخصص در رسوب‌های بیولوژیک۷ است. رسوب بیولوژیک در واقع مشکل بنیادین و پاشنه‌ی آشیل صنعت نمکزدایی است و تا همین نزدیکی یکی از مشکلات به جا مانده تلقی می‌شده است. مکانیسم نمکزدایی، رد کردن آب شور از یک لایه‌ی ویژه‌ی اسموزی است که دارای پُرزهای میکروسکوپیک است. آب از لابلای آن رد می‌شود در حالی که مولکول‌های بزرگ نمک نمی‌توانند رد شوند. اما میکرو ارگانیسم‌های آبِ نمک به سرعت آنجا را کلونیزه می‌کنند و در نتیجه پُرزها را اشغال می‌کنند و مانع به تله انداختن نمک می‌شوند. مهار کردن این وضعیت نیازمند پاکسازی شیمیایی سخت و پیوسته ایست. ولی بار-زیو و همکارانش یک سیستم غیر شیمیایی را توسعه داده‌اند که از سنگ آتشفشانی۸ استفاده می‌کند تا آن میکرو ارگانیسم‌ها را پیش از آن که به آن لایه‌ی اسموزی ویژه‌ برسند بگیرد و جذب کند. این تنها یکی از تکنولوژی‌های راهگشایی است که در مورد آن لایه‌ی مخصوص ساخته شده است که کار نمکزدایی را بسیار به صرفه می‌کنند. اینک اسراییل ۵۵ درصد آب مصرفی خود را از این راه تامین می‌کند. این دستآورد فنی، یکی از خشکترین کشورهای جهان را به غول آب بدل کرده است.
اسراییل به دلیل خشکسالی پایدارش آموخته است چگونه از هر قطره آب بیشترین بهره‌وری را در جهان بکند. بسیاری از این آموخته‌ها در انستیتو زاکربرگ به‌دست می‌آیند. جایی که در آن پژوهشگران پیشتازان تکنولوژی نوین آبیاری قطره‌ای، نگهداری و بازیافت آب و نیز نمکزدایی هستند. آنها یک سیستم بسیار با دوام چاه کنی برای روستاهای آفریقا طراحی کرده‌اند و نیز دستگاه هاضمه‌ی بیولوژیک۹ ساخته‌اند که مصرف آب بسیاری از خانه‌ها را به نیم می‌رساند. ماموریت اصلی انستیتو زاکربرگ بالا بردن کیفیت زندگی ساکنان صحرای نَقِب بود، ولی درسی که آموخته شد می‌تواند برای منطقه‌ی هلال حاصلخیز۱۰ سودمند باشد. به نقل از آسنات گیلور۱۱، استاد انستیتو زاکربرگ که مشغول مطالعه‌ی چگونگی باز یافتن فاضلاب برای کشاورزی است: خاورمیانه در حال خشک شدن است. تنها کشوری که از کمبود شدید آب رنج نمی‌برد اسراییل است.
این کمبود شدید آب عامل اصلی آشوبی است که خاورمیانه را دارد از هم می‌درد و پاره می‌کند. اما بار-زیو معتقد است راه حل اسراییل می‌تواند همسایگان تشنه‌اش را یاری برساند و در عوض دشمنان دیرینه را به یکدیگر نزدیک کند. وی تاکید می‌کند که آب در آینده یکی از عوامل جنگ در خاورمیانه خواهد بود. بار-زیو می‌گوید: ولی من معتقدم آب می‌تواند از راه اقدام مشترک پلی برای همه باشد. یکی از آن اقدامات نمکزدایی است (به عنوان پروژه‌ی مشترک).

فروپاشی در نهایتِ استیصال و درماندگی
در سال ۲۰۰۸ اسراییل به نقطه‌ی بحرانی رسید. یک دهه خشکسالی، آن هلال حاصلخیزش را سوزاند، و مهم‌ترین منبع آب نوشیدنی اسراییل، دریای جلیله۱۲، به نزدیکی چند اینچ تا آن مرزِ سیاه رسید، مرزی که نفوذ برگشت ناپذیرِ نمک می‌توانست دریاچه را اشباع کند و آن را برای همیشه نابود سازد. محدودیت بر مصرف آب اعمال شد، و بسیاری از کشاورزان محصول یک سال خود را از دست دادند.
در مقابل، کشاورزانِ سوری وضع به مراتب بدتری داشتند. چنانچه خشکسالی شدت گرفت و سطح آب زیرزمینی افت کرد، کشاورزانِ سوری آب را دنبال کردند، چاه به عمق ۱۰۰، ۲۰۰ و سپس ۵۰۰ متر کندند. دقیقا به ته آب رسیدند. سرانجام چاه‌ها خشک شدند و زمین‌های کشاورزی سوریه در یک توفان شن افسانه آمیز از بین رفتند. بیش از یک میلیون کشاورز زاغه‌نشینان حومه حلب، حُمص، دمشق و شهرهای دیگرِ سوریه شدند. آنها درگیر تلاشی بیهوده برای یافتن شغل شدند. گزارشی به نقل از منبع تغییر آب و هوا در هلال حاصلخیز و تاثیر آن بر خشکسالی اخیر سوریه نشان می‌دهد خشکسالی چگونه سوریه را سوزاند و نابود کرد. رشد سریع حومه‌ها در سوریه که با خانه‌سازی غیر قانونی و اشباع جمعیت، کمبود زیرساخت‌های شهری، بیکاری و جرم و جنایتی که دولت اسد از آنها غفلت کرد، باعث و بانی این شورش شدند.
داستان‌های مشابهی در سرتاسر خاورمیانه در حال رشد و توسعه هستند، در جایی که خشکسالی و از میان رفتن کشاورزی نسل گمشده‌‌ای را بدون امید به بهروزی تولید کرده؛ این نکته روح نفرت و عصیان را تقویت می‌کند. ایران، عراق و اردن همگی با مشکل از میان رفتن منابع آبی دست به گریبان هستند. مشکل آب تمام منطقه را به سمت اتفاقات ناشی از استیصال هدایت می‌کند.

آبِ بیش از مورد نیاز اسراییل
به شکل شگفتی‌آوری اسراییل آب بیش از نیاز خویش دارد. کوشش به سمت بهبودی و نجات از سال ۲۰۰۷ آغاز شد، هنگامی که توالت‌های کم حجم و سر دوش‌های نازک در حمام‌ها نصب شدند تا جریان آب کند شود و مصرف پایین برود. این کار را در سطح ملی انجام دادند و سازمان ملی آب شبکه‌ی بازپروری نوآورانه‌ای ساخت که ۸۶ درصد آب‌های مصرف شده را گردآوری و پالایش می‌کند و این‌بار آن را به چرخه‌ی تولید کشاورزی می‌اندازد. مقام دوم در جهان با فاصله‌ی بسیار کشور اسپانیا است که ۱۹ درصد از آب‌های مصرف شده‌ی کشور را گردآوری و دوباره مصرف می‌کند.
ولی با آن سختگیری‌ها در مصرف مشکل کمبود آبِ اسراییل حل نشد. کشور همچنان به ۱.۹ بیلیون متر مکعب آب در سال نیاز داشت و تنها ۱.۴ بیلیون متر مکعب از بارش باران دریافت می‌کرد. کشور ۵۰۰ میلیون متر مکعب کمبود داشت که همین دلیلِ پایین رفتن سطح آبِ جلیله بود. این دریاچه چنان آب از دست می‌داد که انگار دریچه‌ی لوله‌ی وان حمام را باز کرده باشند. با آن نسبت آب از دست می‌داد. کشاورزی کشور با یک چنین سرعتی تهدید به نابودی می‌شد.
اینک عصر نمکزدایی است. پالایشگاه اَشکلون۱۳ در سال ۲۰۰۵، ۱۲۷ میلیون متر مکعب آب تولید کرد. هَدِرا۱۴ در سال ۲۰۰۹، ۱۴۰ میلیون متر مکعب آب تولید کرد. و اینک سورِک ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب تولید می‌کند. همه‌ی این تولید۶۰۰ میلیون متر مکعب آب در سال می‌شود. و بیش از این نیز تولید خواهد شد.
دریاچه‌ی جلیله اینک پر آبتر است. مزارع اسراییل شکوفان هستند. و کشور با پرسشی روبرو است که در گذشته قابل تصور نبود: با آب اضافه چه کنیم؟

دیپلوماسی آب
در دل پالایشگاه سورِک ۵۰۰۰۰ از آن لایه‌ی ویژه‌ی اسموزی وجود دارد که در سیلندرهای سفید و عمودی قرار داده شده‌اند، هر یک ۴ پا بلندی و ۱۶ اینچ پهنا دارد. آن سیلندرها صدایی شبیه صدای موتور جت تولید می‌کنند. همه‌ی این مجموعه به نظر می‌رسد یک کشتی فضایی است که در آستانه‌ی برخاستن باشد. آن سیلندرها صفحه‌هایی از آن لایه‌ی ویژه‌ی پلاستیکی دارند که به دور یک لوله‌ی مرکزی پیچیده شده‌اند، و آن لایه‌ها پوشیده از پُرزهایی هستند که کمتر از یک صدم کلفتی موی سر انسانند. آب به درون این سیلندرها با فشار ۷۰ اتمسفر تزریق می‌شود و از درون آن لایه‌های ویژه گذرانده و نمکِ جمعآوری شده به دریا ریخته می‌شود.

نمکزدایی در گذشته کار انرژی‌بری بود و از این جهت گران بود، ولی با این نوع از تکنولوژی پیشرفته که در سورک به خدمت گرفته شده وضعیت به طور کامل عوض شده است. آبِ تولید شده در این پالایشگاه‌های نمکزدا به قیمت یک سومِ بهایی است که در دهه‌ی ۱۹۹۰ تولید می‌شد. سورک می‌تواند هزاران لیتر آبِ نوشیدنی به بهای ۵۸ سنت تولید کند. یک خانوار اسراییلی ماهانه ۳۰ دلار برای مصرف آب می‌پردازد – نزدیک به هزینه‌ی یک خانوار مشابه در بیشتر شهرهای امریکا؛ البته بسیار کمتر از لاس وگاس (۴۷ دلار) یا لس آنجلس (۵۸ دلار).
انجمن جهانی نمکزدایی ادعا می‌کند ۳۰۰ میلیون انسان آب مورد نیاز خود را از این راه تامین می‌کنند و این عدد به سرعت در حال رشد است. آن شرکت اسراییلی که پالایشگاه‌های اشکلون، هدرا و سورک را ساخت به تازگی کار ساخت پالایشگاهی را (کاملا شبیه نمونه‌های اسراییلی) در جنوب کالیفرنیا تمام کرد، و پالایشگاه‌های بسیار دیگری در سطح جهان دارد می‌سازد. در جهان سالیانه ۶ پالایشگاه به مانند سورک ساخته می‌شوند. عصر نمکزدایی اینک فرا رسیده است.
آنچه بار-زیو را بسیار هیجان‌زده می‌کند فرصتی است که دیپلوماسی آب به وجود می‌آورد. اسراییل آبِ ساحل غربی رود اردن را بر اساس موافقت نامه‌ی دوم اسلو ۱۹۹۶ فراهم می‌کند. ولی فلسطینیان هنوز آب کمتر از نیازشان دریافت می‌کنند. آب در روند پیچیده‌ی مذاکراتِ صلح گرفتار آمده است. ولی حالا که آبِ بیشتری موجود است ناظران پیش‌بینی می‌کنند موضوع آب غیر سیاسی خواهد شد. بار-زیو برنامه‌ی جاه‌طلبانه‌ای برای کنفرانس آب هیچ مرزی نمی‌شناسد در سال ۲۰۱۸ دارد، که دانشمندانِ آبشناس را از مصر، ترکیه، اردن، اسراییل، ساحل غربی و غزه برای مشارکت گردهم می‌آورد.
حتا طرح جاه‌طلبانه‌ی پروژه‌ی ۹۰۰ میلیون دلاری دریای سرخ-کانال دریای مرده۱۵، پروژه‌ی مشترکی میان اسراییل و اردن است که یک پالایشگاه بزرگ بر ساحل دریای سرخ، در جایی که مرز مشترک دارند، بسازند و آب را میان اسراییلیان، اردنی‌ها و فلسطینیان تقسیم کنند. آبِ نمک‌آلودی را که از پالایشگاه به‌دست می‌آید (محصول جانبی) در فاصله‌ی ۱۰۰ مایل به سمت شمال از طریق اردن پمپاژ خواهند کرد و به دریای مرده خواهند ریخت. این دریا سالانه یک متر از عمق آن کاسته می‌شود چون اردن و اسراییل تنها رودخانه‌ای را که به این دریا می‌ریخت از دهه‌ی ۱۹۶۰ برای مصرف خود منحرف کرده‌اند. تا سال ۲۰۲۰ این دو دشمن دیرینه آب از یک شیر خواهند نوشید.
در گوشه‌ی دوری در پالایشگاه سورک بار-زیو و من از یک شیر آب می‌خوریم. کار شاخه شاخه شدن از خط اصلی جایی که آبِ سورک وارد شبکه‌ی اسراییل می‌شود، با یک شیر ساده است. ما در کنار یک آب خنک کن با لیوان های کاغذی ایستاده‌ایم. من شیر را باز کردم و آب را با آن لیوان نوشیدم. آبی که ۴۰ دقیقه پیش در دریای مدیترانه بود. این آب خنک، پاکیزه و معجزه‌آمیز بود.
نقطه‌ی مقابلِ این وضعیت نمی‌تواند تیره‌تر و تارتر [از آنچه در سوریه می‌بینیم] باشد. چند مایل دورتر از اینجا، آب ناپدید شد و یک تمدن از میان رفت. اما در اینجا یک تمدنِ پویا و پرشور آب از هیچ تولید می‌کند. آن‌طور که بار-زیو و من آن آب را خوردیم.
۱. Edo Bar-Zeev
۲. foot= 30 centimeter
۳. The Sorek plant
۴. reverse-osmosis desal facility
۵. Yale University
۶. Zuckerberg Institute for Water Research
۷. Biofouling: the fouling of pipes and underwater surfaces by organisms such as barnacles and algae
۸. Lava stone literally comes from the core of the earth- fiery brimstone that bubbles to the surface and cools
۹. Biological digester
۱۰. The Fertile Crescent آن هلال حاصلخیز خاورمیانه است که از کرانه خلیج فارس آغاز می‌شود، میان رودان را در بر می‌گیرد و به اردن و سوریه و اسراییل و لبنان می‌رسد. احتمالا منظور نویسنده آن بخش از این سرزمین جغرافیایی است که در خاک اسراییل قرار دارد و مرکز کشاورزی آن کشور است.
۱۱. Osnat Gillor
۱۲. The Sea of Galilee
۱۳. The Ashkelon plant
۱۴. Hadera
۱۵. Red Sea-Dead Sea Canal

نظرات

نظر (به‌وسیله فیس‌بوک)